(+Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού)
3. Η ησυχαστική ζωή.
Κάποτε του είπα: «Να, δεν τους ανοίγομεν και σκανδαλίζονται» – επειδή το απόγευμα που κοιμώμεθα εκλίναμεν την εξώπορταν. Και μου είπε: «Άν δεν κάμωμεν έτσι, παιδί μου, ησυχίαν δεν πρόκειται ποτέ να εύρωμεν. Αι προφάσεις των ανθρώπων είναι ανεξάντλητες. Πέρασε εκείνη η γενεά που εκτιμούσε την πνευματικήν αξιοπρέπειαν, και αν δεν μεταχειρισθώμεν μόνοι μας ολίγην αυστηρότητα, ειρήνην και ησυχίαν, και την λοιπήν συνέχειαν αποκλείεται να ίδωμεν. Φθάνουν αι καθορισμέναι ώραι που δεχόμεθα τους ανθρώπους και όποιος έχει ανάγκην θα έρθη τότε». Του είπα πάλιν: «Μα, αυτοί που βρίσκουν αιτία και κατηγορούν»;
Μου λέγει: «Μη φοβάσαι. Αυτοί που κατηγορούν είναι συνηθισμένοι να το κάμνουν και με ό,τι τρόπον και αν τους ανάπαυσης, θα βρεθή μια αιτία που κάποτε δεν θα μπόρεσης να τους ανάπαυσης και τότε θα κατηγορήσουν πάλιν. Που βρέθηκε το δικαίωμα εις τον άνθρωπον να κατηγορή τον συνάνθρωπόν του; Άραγε λοιπόν, την κατάκρισιν δεν την γεννά η αιτία, αλλ’ η κακή διάθεσις. Ημπορούμεν εμείς να πληροφορήσωμεν όλους τους ανθρώπους; Ημπορούμεν όμως να ευχαριστήσωμεν τον Θεόν και Αυτός θα τους πληροφόρηση κάποτε να γνωρίσουν τον πραγματικόν μας σκοπόν.
Η ησυχία, καθώς βλέπω και από της μικράς πείρας, χωρίς τα τόσα πολλά που έχουν γράψει οι άγιοι Πατέρες, είναι η ρίζα της αναμαρτησίας και η αιτία της αυτογνωσίας. Πάρετε παράδειγμα από τον εαυτόν σας και θα ιδείτε μόνοι σας την διαφοράν. Πριν έρθετε εδώ, ήσασταν με τους ανθρώπους και δοκιμάσατε όλους τους τρόπους, να τους είπωμεν κοινωνικούς, που μεταχειρίζονται οι πολλοί ομού για να ευαρεστήσουν τον Θεόν. Το αποτέλεσμα το γνωρίζετε, και απόδειξις ότι ήλθατε εδώ για να δοκιμάσετε και έτσι. Τώρα λοιπόν, βγάλτε μόνοι σας συμπέρασμα και τα λόγια είναι περιττά. Εάν μετά των ανθρώπων και εις ασχολίας κοινωνικάς βρίσκετε περισσοτέραν γαλήνην εις την ψυχήν σας και επικοινωνίαν με την Χάριν του Θεού, εκεί να πάτε. Άν πάλιν με την ησυχίαν και την προσευχήν που έχομεν εδώ, μόνοι σας θα αποφασίσετε. Εγώ νομίζω ότι τα αποτελέσματα δεν είναι ίσα. Παραδείγματα από τους Πατέρας καθ’ ημέραν διαβάζομεν και είναι περιττόν να τα επαναλάβωμεν.
Επειδή το θέμα μας είναι η ησυχία, ας ασχολούμεθα με ό,τι την συνιστούν, για να επιτύχωμεν τον σκοπόν μας, εφ’ όσον και σεις ήλθατε κοντά μου. Ο άνθρωπος αν δεν ησυχάση δεν μπορεί να ιδή τον εαυτόν του και επομένως τι του λείπει και σιγά σιγά ξεχνάει και αυτό που επιδιώκει. Η πρακτική εργασία της αρετής μεταξύ των ανθρώπων δεν μπορεί να νικήση πρώτα τον μετεωρισμόν, που αποτελεί το πλέον εισαγωγικόν σημείον της πνευματικής ζωής. Τον μετεωρισμόν τον αποβάλλει η διαρκής μνήμη του Θεού και αυτή πάλιν κάμνει τον άνθρωπον ισχυρόν κατά των αλλοιώσεων που είναι έμφυτες εις την φύσιν μας. Η ησυχία κατά πάντα ωφελεί, όταν γίνεται εν γνώσει, διότι και τον ασθενή φυλάττει από τα αίτια διά της απουσίας του απ’ αυτά και τον ισχυρόν προάγει διά της αμεριμνίας εις την αρετήν.
Το κυριώτερον έργον του ησυχαστού είναι η ευχή· και ευχή χωρίς ησυχίαν και αμεριμνίαν δεν μπορεί μπορεί να επιτευχθή. Εκείνος που λέγει ότι έχει ευχήν, πρέπει να την έχη κτήμα και όχι παροδικά, γιατί έτσι κάθε ένας την λέγει. Εκείνος όπου χάριτι Θεού αξιωθεί να έχη κτήμα του την ευχήν, εκείνος λέγεται ότι έχει μνήμην Θεού και ο τοιούτος λαμβάνει πείραν θείας αντιλήψεως, πράγμα όχι μικρόν εις το στάδιον της πνευματικής ζωής. Όταν η θεία Χάρις αρχίσει να δίδη πείραν εις την ψυχή του ησυχαστού, τότε ακριβώς αρχίζει και το στάδιόν του να ανοίγη. Τότε ακριβώς λαμβάνει εκ του κόπου του αμοιβήν και δυναμώνει εις την πίστιν. Τότε ξυπνά η ψυχή και λαμβάνει θάρρος, αψηφά τους κινδύνους και την λύμην της ανθρωπίνης επικρίσεως, που, κατ’ εμέ τουλάχιστον, είναι το πρώτον όπλον του σατανά κατά των αγωνιστών. Η πείρα της προτέρας αντιλήψεως τον πείθει να επιχειρίση και πάλιν, γιατί τώρα δεν τον πείθει έτερος, αλλ’ αυτή η Χάρις του Θεού, της οποίας η γεύσις είναι υπέρ παν άλλο, εξ όσων υπάρχουν υπό τον ουρανόν.
Κάθε ευσεβής που εργάζεται τας εντολάς του Χριστού έχει αντιλήψεις, αι οποίαι είναι μάλλον εκδηλώσεις των ιδιοτήτων εκάστης αρετής καθ’ ην στιγμήν πραγματοποιούνται· δεν λέγομεν όμως γι’ αυτά. Ο σκοπός μου είναι να πω το κατά δύναμιν για τους πραγματικούς ησυχαστάς των ημερών μας, γιατί και σήμερον θέλομεν να είμεθα ησυχασταί, μένει μόνον αν θάα το επιτύχωμεν. Εκείνος που κάθεται παράμερα υπό το πρόσχημα της ησυχίας και δεν έχει εργασίαν εσωτερικήν, δεν ωφελείται τίποτε από την ησυχίαν του και μόνον που απέχει από πολλές ύλες και αιτίες να πέση εις τα πάθη του. Δεν τα νικά όμως και δεν τα αποβάλλει για να ελευθερωθή· δεν είναι όμως δυνατόν και εις τον καθένα να το κάμη αυτό. Εγώ, νομίζοντας ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να ησυχάση, δεχόμουν κάθε ένα όπου ερχόταν κοντά μου και έβαζα προσπάθεια να τον ωφελήσω εις το μέρος αυτό. Η πείρα όμως έδειξε ότι δεν είναι έτσι, και μόνον που έχανα εγώ εκείνο που δεν ημπορούσε αυτός να εύρη. Η πραγματική ησυχία, που αρχίζει κατά τους Πατέρας από την κρυπτήν μελέτην και φθάνει εις την αποθέωσιν του ανθρώπου και την επαναφορά του εις το αρχαίον απλούν, δεν γίνεται με ξερούς τύπους και χωρίς αγώνες και ιδρώτες εξαντλητικούς».
Πόσα μας έλεγε κάθε νύκτα τοιούτου περιεχομένου, γιατί όλο τέτοια μας ομιλούσε και εις ένα έκαστον και εις όλους ομού, και μόνον όταν είχαμεν Λειτουργίαν δεν μας μιλούσε την νύκτα, επειδή κουραζόταν πολύ. Τα γράμματα του δεν ήσαν πολλά πλην όμως η προσπάθειά του εις την μελέτη τον έκαμεν να κατανοή πολύ καλά την Γραφήν και ιδίως τους Πατέρας, τους σχετιζομένους με τον μοναχισμόν.
«Και σήμερα, μας έλεγεν, υπάρχουν άνθρωποι που βιάζονται και βρήκαν όπως οι Πατέρες την Χάριν του Θεού, ανάλογα με το έλεός Του, όπου τους ηξίωσε. Μα αν τολμήσουν να το ειπούν, θα λογισθούν πλανεμένοι και τρελλοί, και τούτο γιατί η γενεά μας εμάκρυνε από τον πραγματικόν της σκοπόν. Αλλοίμονον! Τι να είπη κανείς! Ο μοναχός που είναι το προϊόν του Αγίου Πνεύματος, εκατήντησε να αγνοή τι είναι Χάρις του Θεού. Άραγε θα φθάσωμεν και εις χειρότερα χάλια απ’ αυτά»;
Επειδή ο σκοπός μου είναι να γράψω μαζί με τα λόγια όπου μας έλεγε και τον βίον του -όσα στοιχεία μπόρεσα να μαζέψω-θα αρχίσω από την αρχήν.