ΗΣΥΧΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

τα πλαίσια της ορθόδοξης εκκλησιαστικής θεραπείας του ανθρώπου

Με τον τίτλο Ησυχία και Θεολογία δημοσιεύονται στο παρόν βιβλίο δέκα επτά κείμενα με τα οποία γίνεται κατανοητό πόσο απαραίτητη είναι για την γνώση του Θεού η ησυχαστική, νηπτική Παράδοση της Εκκλησίας όπως παρουσιάζεται στα έργα και στην διδασκαλία των αγίων Πατέρων. Η ησυχία, ως μέθοδος και τρόπος θεραπείας της ψυχής του ανθρώπου, είναι η οδός από την οποία θα πρέπει απαραιτήτως να διέλθη ο χριστιανός προκειμένου να φθάση στην κοινωνία με τον Θεό. Η γνώση του Θεού, η θεολογία δηλαδή, που είναι καρπός της ησυχίας, συνιστά την σωτηρία του ανθρώπου.

Το βιβλίο αφιερώνεται από τον συγγραφέα στους τρεις νέους «δέκτες, φύλακες και μεταδότες της παρακαταθήκης της Ιεράς Παραδόσεως», π. Παΐσιο τον αγιορείτη, π. Πορφύριο τον Καυσοκαλυβίτη, π. Σωφρόνιο τον ησυχαστή, που βίωσαν το Μυστήριο του Σταυρού και της Αναστάσεως του Χριστού και έπαθαν, έμαθαν και δίδαξαν.

Μετά τον πρόλογο του συγγραφέα, αντί εισαγωγής παρατίθενται αποσπάσματα από την θεολογία του π. Ιωάννη Ρωμανίδη στα οποία γίνεται λόγος για την προσευχή και την ορθόδοξη θεολογία.

Αναφέρουμε πολύ συνοπτικά τι εξετάζεται στα κείμενα που απαρτίζουν το βιβλίο.

1. Η αγιότητα κατά την Ορθόδοξη Παράδοση. Διακρίνονται οι βασικές προϋποθέσεις και τα κριτήρια της αγιότητος, διότι άγιος δεν είναι ο κάθε «καλός» άνθρωπος. Τονίζεται πόσο σημαντική είναι η παρουσία των αγίων στην εκκλησιαστική ζωή αφού ο σκοπός και το έργο της Εκκλησίας είναι η αγιότητα των μελών της.

2. Η Διαθήκη του Θεού. Τόσο η Παλαιά, όσο και η Καινή Διαθήκη συνδέονται άμεσα με την θεολογία και την ησυχία και συμβάλλουν στην αναγέννηση του ανθρώπου. Στην Παλαιά Διαθήκη υπήρχε κοινωνία με τον άσαρκο Λόγο, ενώ στην Καινή Διαθήκη υπάρχει κοινωνία με τον σεσαρκωμένο Λόγο. Γίνεται αναφορά στην «Προσωπική Διαθήκη» την οποία συνάπτει ο Θεός με κάθε πιστό που ζη μέσα στην Εκκλησία και αγωνίζεται τηρώντας το θέλημά Του, να ενωθή μαζί Του.

3. Ο πνευματικός νόμος. Εξετάζεται η δύναμη και η ενέργεια του πνευματικού νόμου σύμφωνα με την διδασκαλία του αγίου Μάρκου του ασκητού στο κείμενό του Περί νόμου πνευματικού και πως ο πνευματικός νόμος λειτουργεί στην ζωή των Χριστιανών.  Η άγνοια και η παράβαση του πνευματικού νόμου έχουν ως αποτέλεσμα τις δοκιμασίες στην παρούσα ζωή με αιώνιες συνέπειες.

4. Η ορθόδοξη νηπτική θεολογία της Εκκλησίας ως μέθοδος θεραπείας. Η ησυχία είναι μια ολόκληρη επιστήμη που αναφέρεται στους λογισμούς, στην καρδιά και στις αισθήσεις και βοηθά τον άνθρωπο να απαλλαγή από τα πάθη, να υπερβή τον θάνατο και να ενωθή με τον Θεό. Ορίζονται τα πλαίσια της ορθοδόξου θεολογίας. Παρουσιάζονται στοιχεία από την ζωή και τους λόγους ενός θεραπευμένου ανθρώπου (του Γέροντος Πορφυρίου) που έζησε στις ημέρες μας την ησυχαστική νηπτική μέθοδο της Εκκλησίας και θεωρείται εκφραστής της Ορθοδόξου Πατερικής Παραδόσεως.

5. Το μυστήριο της μετανοίας ως θεραπευτική πράξη της Εκκλησίας. Ο σκοπός και το έργο της μετανοίας αποβλέπουν στην θεραπεία του ανθρώπου. Μπορούμε να διαβάσουμε για τους σταθμούς και τους βαθμούς της μετανοίας. Υπογραμμίζεται ο θεραπευτικός χαρακτήρας των ιερών Κανόνων της Εκκλησίας και πως ο Μ. Βασίλειος αντιμετωπίζει τους μετανοούντες.

6. Το πρόσωπο του Πνευματικού πατρός και το χάρισμα της διακρίσεως.  Με αφορμή το πρόσωπο του Πνευματικού πατέρα τονίζονται απαραίτητα σημεία της έννοιας του προσώπου-υποστάσεως που αναφέρεται πρωτίστως στον Τριαδικό Θεό και κατ’ επέκταση στον άνθρωπο, κυρίως στον θεούμενο που δέχεται τις ενέργειες του Τριαδικού Θεού. Μελετάται επίσης πως στην Αγία Γραφή αλλά και σε πατερικά κείμενα ο Λόγος του Θεού παρουσιάζεται τόσο ως Πατέρας, όσο και ως μητέρα, διότι με την υπακοή Του στον Πατέρα και την θυσία Του αναγέννησε τους ανθρώπους. Γράφεται επίσης για την πνευματική πατρότητα και μητρότητα που είχαν οι άγιοι Απόστολοι και οι Πατέρες της Εκκλησίας και πως συμπεριφέρονταν στα πνευματικά τους παιδιά. Επισημαίνεται ότι η θεραπεία του ανθρώπου μέσα στην Εκκλησία δεν είναι ανεξάρτητη από το πρόσωπο του Πνευματικού πατέρα. Καταγράφονται οι απαραίτητες προϋποθέσεις καλής χρήσεως των ιερών Κανόνων ώστε να συντελούν στην θεραπεία και στην σωτηρία των ανθρώπων. Υπογραμμίζεται το χάρισμα της διακρίσεως που θεωρείται το κυριότερο χάρισμα που πρέπει να διακρίνη τον Πνευματικό πατέρα, ώστε να γνωρίζη ποιό είναι το βασικό έργο του.

7. Αγία Γραφή και λατρεία. Παρουσιάζονται στοιχεία που μας φανερώνουν την στενή σχέση που υπάρχει μεταξύ της Αγίας Γραφής και της λατρείας μέσα στην Εκκλησία. Ιδιαίτερα στην Καινή Διαθήκη φαίνεται η σχέση και η διαφορά που υπάρχει μεταξύ της λογικής και της νοεράς λατρείας. Ο Χριστιανός έχει την δυνατότητα, εκτός από την συμμετοχή του στην κτιστή λατρεία, με την νοερά προσευχή και ανάλογα με τον βαθμό της καθάρσεώς του, να βιώση την άκτιστη λατρεία που είναι ενότητα και κοινωνία με τον Θεό. Γίνεται λόγος για τους «αλαλήτους στεναγμούς», που ενεργούνται από το Άγιον Πνεύμα και είναι η νοερά λατρεία δια της οποίας αποκτά ο άνθρωπος εμπειρία της γνώσεως του Θεού και ποιά η σχέση τους με την λογική λατρεία. Σκοπός της Αγίας Γραφής είναι να οδηγήση τον πιστό στην ευχαριστιακή σύναξη και στην λατρευτική εμπειρία.

8. Τα αναγνώσματα των Δεσποτικών και Θεομητορικών Εορτών. Με σύντομο τρόπο παρουσιάζεται η θεολογία των αναγνωσμάτων κατά τις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές και δίνεται η δυνατότητα στον αναγνώστη να μυηθή στην θεολογική σημασία που κρύβει η κάθε εορτή. Γίνεται φανερή η σχέση μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης που εντοπίζεται κυρίως στην σχέση των ανθρώπων με τον άσαρκο και σεσαρκωμένο Λόγο.  Διατυπώνεται επίσης η διάκριση μεταξύ κτιστών και ακτίστων ρημάτων και νοημάτων, κτιστού και ακτίστου νόμου και κτιστού και ακτίστου Ναού. Δεχόμενος ο Χριστιανός τις ενέργειες της ακτίστου Χάριτος του Θεού, εισέρχεται στον άκτιστο Ναό της Θεότητος και βιώνει τον άκτιστο νόμο του πνεύματος που είναι η γνώση του Θεού.

9. Από φυλακής πρωΐας μέχρι νυκτός. Με αφορμή τον στίχο από τον ψαλμό του Δαυΐδ αναλύει ο συγγραφέας μια προσευχή την οποία συνέθεσε ο αείμνηστος Γέροντας Σωφρόνιος, για να λέγεται το πρωΐ μετά την έγερσή μας από τον ύπνο. Στο τέλος του κεφαλαίου υπάρχει όλο το κείμενο της προσευχής στο οποίο φαίνεται πόσο προσωπική είναι η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Ολόκληρη η προσευχή είναι γεμάτη έμπνευση και διακρίνεται από αληθινή μετάνοια και βαθειά αυτομεμψία.

10. Η πνευματική έμπνευση. Γίνεται αναφορά στην διδασκαλία του Γέροντος Σωφρονίου για την έμπνευση. Ο Χριστιανός πρέπει να διακατέχεται από το «πνεύμα» της χριστιανικής εμπνεύσεως, η οποία προέρχεται από την θεία Χάρη και την συνέργεια του ανθρώπου, ώστε η ζωή του να αποκτήση περιεχόμενο, υψηλό πνευματικό νόημα και σκοπό. Θα πρέπει να μιμηθή τον τρόπο ζωής ενός καλλιτέχνη και να αγωνίζεται για την βίωση και διαφύλαξη της πνευματικής εμπνεύσεως διότι αυτή θα συντελέση στην ολοκληρωτική του μεταμόρφωση και αναγέννηση.

11. Η πορεία της θεώσεως. Επισημαίνοντας τα θεολογικά διδάγματα από τον βίο της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας γίνεται κατανοητό ότι ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα από την χειρότερη κατάσταση που βρίσκεται να μεταμορφωθή με την ενέργεια της θείας Χάριτος. Με τον προσωπικό του αγώνα, που διακρίνεται κυρίως από την μετάνοια, αλλά πρωτίστως με την δύναμη του Θεού μπορεί να φθάση στην θέωση.

12. Ο νους και η αίσθηση κατά τον άγιο Διάδοχο Φωτικής. Αναλύονται στοιχεία της διδασκαλίας του αγίου Διαδόχου Φωτικής που περιλαμβάνονται στο έργο του Τα εκατόν γνωστικά κεφάλαια και έχουν μεγάλη σημασία για την θεραπεία του ανθρώπου και την ένωσή του με τον Θεό. Μελετάται τι ακριβώς είναι ο νους, πως συνδέεται με την λογική και τις αισθήσεις και πως μπορεί ο άνθρωπος να καθαρίση τον νου του. Τι είναι η πνευματική αίσθηση και πως με την κάθαρση, τον φωτισμό και την θέωση αποκτά ο άνθρωπος την υπαρξιακή γνώση του Θεού, «εν αισθήσει και πληροφορία».

13. Ο οικουμενισμός στην πράξη, ήτοι στην θεολογία και την άσκηση.  Εντοπίζονται διάφορα σημεία στα οποία φαίνεται ότι και σήμερα, σύγχρονοι θεολόγοι έχουν επηρεασθή από την δυτική θεολογία και ισχυρίζονται μάλιστα ότι η διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας έχει επηρεασθή από τον σχολαστικισμό και τον νεοπλατωνισμό. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι, όταν θέσουμε στο περιθώριο της εκκλησιαστικής και προσωπικής ζωής την βασική ορθόδοξη διδασκαλία περί καθάρσεως, φωτισμού και θεώσεως, τότε βιώνεται μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία μια προτεσταντική θεολογία και ασκητική που δεν θεραπεύει τον άνθρωπο.

14. Ορθόδοξη και εκκοσμικευμένη θεολογία. Αναλύοντας ο συγγραφέας βασικά σημεία από το έργο του αγίου Γρηγορίου Νύσσης που επιγράφεται «Εις τον βίον του Μωϋσέως» δείχνει ότι η ορθόδοξη θεολογία είναι θεοπτία και δεν έχει σχέση με την κοσμική παιδεία, καθώς επίσης φαίνεται ποιές είναι οι προϋποθέσεις βίωσής της. Διατυπώνεται επίσης σε τι συνίσταται η εκκοσμίκευση στην θεολογία και ποιός είναι ο εκκοσμικευμένος χριστιανός.

15. Ο Μοναχισμός κατά τον άγιο Ευστάθιο Θεσσαλονίκης. Με αφορμή το έργο του αγίου Ευσταθίου, Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης, με τίτλο Επίσκεψις βίου μοναχικού επί διορθώσει των περί αυτόν, τονίζονται ενδιαφέροντα σημεία στα οποία προβάλλεται ο υψηλός σκοπός και η αξία του μοναχικού βίου. Επίσης υπογραμμίζεται πως ο μοναχικός βίος εκκοσμικεύεται.

16. Ησυχία και θεολογία. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται μερικές πτυχές της αγιασμένης ζωής και των θεοπνεύστων διδαχών του Γέροντα Παϊσίου όπως διατυπώνονται στο βιβλίο με τίτλο Βίος του Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου. Βλέπουμε πως ένας σύγχρονος άνθρωπος αφού χρησιμοποίησε την μέθοδο θεραπείας της Ορθοδόξου Εκκλησίας (άσκηση-ησυχία-προσευχή) και θεραπεύθηκε, στην συνέχεια απέκτησε εμπειρική γνώση του Θεού (θεολογία) και με τον λόγο και την ζωή του μετέδωσε αγάπη και ειρήνη στον λαό του Θεού καθοδηγώντας τον προς την σωτηρία.

17. Τα ησυχαστικά στοιχεία της Θείας Ευχαριστίας. Μελετώντας το κεφάλαιο αυτό ο αναγνώστης θα διαπιστώση πόσο στενά συνδέεται η θεία Λειτουργία με την ησυχαστική ζωή της Ορθοδόξου Παραδόσεως. Εντοπίζονται τα ιδιαίτερα ησυχαστικά στοιχεία τα οποία βιώνει κανείς στην θεία Ευχαριστία, διότι οι ευχές της θείας Ευχαριστίας για την άξια προσέλευση σε αυτήν τόσο των πιστών, όσο και των Κληρικών, είναι γεμάτες από ησυχαστικό περιεχόμενο.  Η συμμετοχή του χριστιανού στην θεία Ευχαριστία δεν πρέπει να παραμένη σε μια τυπική παρακολούθηση, αλλά θα πρέπη να συνδέεται με την εσωτερική νοερά Λειτουργία, διότι μέσω αυτής αποκτά ο πιστός σχέση και κοινωνία με τον Θεό. Υπογραμμίζεται ότι η θεία Κοινωνία ενεργεί ανάλογα με την πνευματική κατάσταση του Χριστιανού, δηλαδή προϋποθέτει την ησυχαστική-νηπτική προοπτική του χριστιανού. Η Θεία Ευχαριστία είναι μέθεξη της Βασιλείας του Θεού, αλλά αυτό προϋποθέτει τον ησυχαστικό-νηπτικό τρόπο προσελεύσεως σε αυτήν.

Το βιβλίο διακρίνεται από ποικιλία θεμάτων που δείχνουν το βάθος της ορθοδόξου εκκλησιαστικής ζωής και θεολογίας.