Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296 – 14 Νοεμβρίου 1359) ήταν φιλόσοφος, λόγιος και κληρικός. Yπήρξε μοναχός του Αγίου Όρους στην Ελλάδα και αργότερα Αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης και είναι γνωστός ως διαπρεπής θεολόγος του Ησυχασμού. Ο Παλαμάς τιμάται ως άγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η δεύτερη Κυριακή του Νηστειών ονομάζεται Κυριακή του Γρηγορίου του Παλαμά στις Εκκλησίες που τον τιμούν, σύμφωνα με το Βυζαντινό Τελετουργικό. Εορτάζεται στις 14 Νοεμβρίου.
Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΟΠΤΙΑΣ: Λόγος αντίδωρος προς τον Γρηγόριο ΠαλαμάΑΡΘΡΟ του Δρ. ΠάναγιώτηΝοτόπουλου [Αν. Καθηγητή, ΤΕΙ Σερρών].
Η βυζαντινή αναγέννηση της άνθησης των γραμμάτων και της ακμής των τεχνών κατά τους τρεις τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, ιδίως όμως κατά τον 14ο αιώνα, των παλαιολογείων χρόνων, αναπτύσσονται με τέτοιο τρόπο ώστε, μετά την ανάκτηση της Κων/πολης το 1261, από τον πρώτο και επιφανέστερο των Παλαιολόγων, τον Μιχαήλ τον Η’, να εμφανιστούν αστρονόμοι, ιατροί, φυσιοδίφες και μαθηματικοί, των οποίων η προσφορά στην Επιστήμη να μην υπολείπεται εκείνης του Roger Bacon στην Δύση.
ΑΡΘΡΟ του Δρ. ΠάναγιώτηΝοτόπουλου
Αν. Καθηγητή, ΤΕΙ Σερρών.
Η ουμανιστική τούτη κίνηση στο Βυζάντιο, μολονότι παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες προς την ανάλογη κίνηση στην Ιταλία, ωστόσο διακρίνεται από αυτήν εξαιτίας της στάσης της απέναντι στην χριστιανική πίστη. Ενώ, δηλαδή, στον ιταλικό και, γενικότερα, στον δυτικό ουμανισμό παρατηρείται έντονο αντιθρησκευτικό πνεύμα, στο Βυζάντιο οι ουμανιστές συνηθίζουν να θρησκεύουν, να μονάζουν και να θεολογούν, με ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Νικηφόρο Γρηγορά.
Την πορεία τούτη των πνευματικών προσανατολισμών του 14ου αιώνα, προϊδεάζουν δύο μείζονες, υποβλητικές μορφές:
ο πολιτικός, λόγιος, ιστορικός και φιλόσοφος Γεώργιος Παχυμέρης που μας κατέλειπε ένα ογκωδέστατο έργο με τον τίτλο Φιλοσοφία και ο μοναχός, λόγιος, μεταφραστής του Αυγουστίνου, από τους πρώτους λατινομαθείς και μαθηματικός Μάξιμος Πλανούδης, με το εκπληκτικό του έργο «Ψηφοφορία η κατ’ Ινδούς».
Η παραπέρα εξέλιξη του ουμανιστικού πνεύματος σημαδεύεται από την παρουσία του ‘διδασκάλου των διδασκάλων’ του Θεοδώρου του Μελιτηνιώτου, με το μνημειώδες έργο του, «Αστρονομική Βίβλος», του φιλοσόφου Ιωσήφ, πρόδρομου των εγκυκλοπαιδιστών, του εκλεκτικού φιλοσόφου Νικηφόρου Χούμνου και αυτήν του πολιτικού του αντιπάλου, του μέγιστου και επιφανέστερου ανθρωπιστή του 14ου αιώνα, Θεόδωρου Μετοχίτη καθώς και του μαθητού του Νικηφόρου Γρηγορά.
O μέγιστος και επιφανέστερος ανθρωπιστής του 14ου αιώνα, Θεόδωρος Μετοχίτης
Μεταξύ των κορυφαίων της βυζαντινής αναγέννησης συγκαταλέγονται, επίσης, ο μοναχός και φιλόσοφος Βαρλαάμ, από την Καλαβρία της Ιταλίας, ο οποίος με την επίθεσή του κατά των ησυχαστών άνοιξε, ακούσια, μία από τις μεγαλύτερες και βαθύτερες θεολογικές συζητήσεις της ιστορίας, την γνωστή ως «ησυχαστική έριδα», και κυρίως ο Δημήτριος Κυδώνης, άριστος χειριστής της αττικής γλώσσας, ο οποίος, με την μετάφραση του κατ’ εξοχήν φιλοσοφικού έργου του Θωμά Ακινάτη Summa contra Gentiles αλλά και του Summa Theologiae, άνοιξε την θύρα του πεπαιδευμένου Βυζαντίου στην Σχολαστική θεολογία, εγκαινιάζοντας μία νέα περίοδο στον πνευματικό του βίο …
Η βυζαντινή αναγέννηση-«παλαμική θεολογία»
Η βυζαντινή τούτη αναγέννηση έχει καταστεί αντικείμενο έρευνας μόλις στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, παραμένοντας πεδίο σχετικά γνωστό, παρά τις ευάριθμες αντίστοιχες εργασίες, η δε ορθόδοξη θεολογική έρευνα βρίσκεται μακριά από μία οριστική αποτίμησή της.
Η θεολογική κίνηση του 14ου αιώνα μολονότι δεν έχει ακόμη χαρακτηριστεί, ωστόσο έχει ονοματιστεί από το όνομα αυτού που, αριστοτεχνικά, την διατύπωσε, του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, οπότε ομιλούμε περί «παλαμικής θεολογίας», ή από τον τρόπο άσκησης αυτής από τους αναχωρητές, οπότε χρησιμοποιούμε τον όρο «ησυχαστική θεολογία», δίχως ο πρώτος ή ο δεύτερος όρος να μπορούν να εκφράσουν, με πληρότητα, την τεράστιας σημασίας θεολογική προσφορά του 14ου αιώνα.
Η υψηλής στάθμης θεολογία του 14ου αιώνα, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο Γρηγόριος ο Παλαμάς δεν είναι μόνον «παλαμική», διότι αυτή είναι πολύ ευρύτερη χρονικά και ουσιαστικά του συγκεκριμένου πατέρα της Εκκλησίας, ούτε μόνον «ησυχαστική» διότι η ησυχία συνδεδεμένη προς την αναχώρηση, αποτελεί μία μόνον από τις προϋποθέσεις της θεολογίας και μία μόνον των οδών, που οδηγούν στην θέωση.
Ο όρος «θεολογία της θεοπτίας»
Η κύρια τάση και η μόνιμη επιδίωξη της θεολογίας του 14ου αιώνα είναι η ‘θεωρία’, δηλαδή η θέα των θείων ενεργειών, που είναι εκφάνσεις της θείας ουσίας.
Από την θεμελιώδη τούτη επιδίωξη προκύπτει ο όρος «θεολογία της θεοπτίας» για την περιγραφή και τον χαρακτηρισμό της θεολογίας τούτης, ο οποίος προσφέρεται άριστα για την δήλωση της εκπληκτικής σε βάθος διεργασίας, περιγραφής και διατύπωσης της θεολογικής προσπάθειας για την θεωρία του Θεού. Με αυτήν, μάλιστα, την έννοια απαντάται στον Ευσέβιο Καισαρείας, στον Κύριλλο Αλεξανδρείας, στον Γρηγόριο Θεολόγο, στον Διονύσιο Αρεοπαγίτη, στον Σωφρόνιο Ιεροσολύμων και στον Γρηγόριο τον Παλαμά.

Ο Ευσέβιος Καισαρείας
Ειδικότερα, ο τελευταίος διαστέλλει, με σαφήνεια, την ‘θεοπτία’ από την ‘θεολογία’ θεωρώντας την πρώτη ανώτερη από την δεύτερη, διότι στην ‘θεοπτία’ ο άνθρωπος καθίσταται, όντως κοινωνός της θείας φύσεως ενώ την ‘θεολογία’ δύναται να την ασκήσει και ο στερούμενος της τέτοιας κοινωνίας.
Συνεπώς, οι Πατέρες αλλά και οι σύγχρονοι ερευνητές χρησιμοποιούν τον όρο ‘θέα του Θεού’ ή ‘θεωρία του Θεού’ ή ‘θεοπτία’ όχι για να δηλώσουν την σχετική θεολογική μέθοδο ή το θεολογικό ρεύμα του 14ου αιώνα αλλά για να δηλώσουν το γεγονός της θεώσεως και της θεοπτίας!!!
Οι εκπρόσωποι της θεολογίας της θεοπτίας –μαζί με τους εκπροσώπους της Αναγέννησης- είχαν ως κοινή βάση και αφετηρία την αποφατική θεολογία, η οποία αποτελούσε μία κοινή βάση και σταθερή παράδοση του ανατολικού Χριστιανισμού και οδήγησε σε υψηλές κορυφές την παλαιότερη ελληνόφωνη θεολογία, προφυλάσσοντάς την από τους κινδύνους που εμφιλοχωρούν στην φυσική θεολογία, όπως μάλιστα αυτή καλλιεργήθηκε στον Δυτικό Μεσαίωνα, οπότε βρήκε την τελική της διατύπωση και διαμόρφωση στο σύστημα της Σχολαστικής θεολογίας, με επιφανέστερο εκπρόσωπο, τον Θωμά τον Ακινάτη.
Η αποφατική θεολογία των Πατέρων,
Η αποφατική θεολογία των Πατέρων, όπως του Γρηγορίου του Νύσσης, Γρηγορίου του Θεολόγου, Ευάγριου του Ποντικού, Μακάριου του Αιγυπτίου, Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Διαδόχου της Φωτικής, Μάξιμου του Ομολογητή και Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, δεν αποσκοπεί στην διερεύνηση ανεξερεύνητων και άρρητων μυστηρίων και δεν θεωρήθηκε ως μέθοδος διερεύνησης θεολογικών προβλημάτων, πολύ δε περισσότερο δεν κατανοήθηκε ως ‘μέθοδος’ φιλοσοφικο-θεολογική, που ζητούσε να ανασύρει τον πέπλο των μυστηρίων της θείας Αποκάλυψης.
Η αποφατική θεολογία, η οποία υπήρξε ζωή και πένθος για την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό, γεννήθηκε από την αγωνία τους για σωτηρία και από την ανοδική πορεία τους προς την θεωρία, με την βοήθεια της θείας χάριτος. Το κλίμα τούτο, η ζωτικότητα, η αγωνία της σωτηρίας και η χαρμολύπη προσδίδουν στον ‘αποφατισμό’, έναν ορθόδοξο προσανατολισμό και τον οδηγούν, μέσω των μυστηρίων, σε θεοπτία. Εάν, από την αποφατική διάθεση, εκλείψουν η ζωτικότητα και η αγωνία της σωτηρίας, τότε αυτή εκπίπτει σε ‘ψιλήν’ μέθοδο, σε νοησιαρχικό φαινόμενο, σε λογική αναζήτηση…
Τούτο συνέβη, στην περίπτωση των επιφανεστέρων από τους ουμανιστές του 14ου αιώνα του Βυζαντίου, οι οποίοι μολονότι θεωρούσαν τους εαυτούς τους θιασώτες της αποφατικής θεολογίας, δεν την βίωναν αλλά απλώς την ερευνούσαν, ζώντας με το όραμα της παιδευτικής και επιστημονικής αναζητήσεως, δηλαδή τον ‘ανθρωπισμό’, τα ιδεώδη του οποίου, συνείχον τις καρδιές και τις διάνοιές τους, αποτελούσαν την τρυφή τους και από αυτά αποτελούνταν ο θησαυρός τους, διότι εκεί ήταν και η ‘καρδία’ τους…
Η θεολογική και πνευματική σκέψη που αναδύεται μέσα από όλη την συγγραφική παραγωγή του Γρηγόριου του Παλαμά είναι, από όσο μπορώ να γνωρίζω, η βαθύτερη και υψηλότερη σε θεολογικές συλλήψεις όχι μόνον για την εποχή του αλλά και για όλη την θεολογική και πνευματική παράδοση της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας στο σύνολό της.

Μπορούμε να πούμε, δίχως επιφυλάξεις, οτι η θεολογική σκέψη του, η οποία τροφοδοτείται από την πλούσια προηγούμενη θεολογική και πνευματική παράδοση των ελλήνων πατέρων, έχει φθάσει και αγγίξει τα απώτατα όρια της ανθρώπινης θεολογικής και φιλοσοφικής διανοίας, οριοθετώντας το πλαίσιο εντός του οποίου θα κινείται η θεολογία δίχως καμία δυνατότητα να τα υπερβεί και να προχωρήσει παραπέρα.
Γρηγόριος ο Παλαμάς
Ο Παλαμάς, ως αγιορείτης μοναχός, ασκήθηκε στα αποφατικά πνευματικά σκάμματα της αγιορειτικής βιοτής και πολιτείας, όπου βίωσε την αποφατική πνευματική εμπειρία διάσημων πνευματικών διδασκάλων, συγχρόνων του όπως είναι, οι Θεόληπτος Φιλαδελφείας, Αθανάσιος Κων/πόλεως, Αθανάσιος Μετεωρίτης αλλά και παλαιοτέρων του, όπως οι Νικηφόρος Ιταλός, Νείλος Ιταλός, Συμεών ο Νέος Θεολόγος, Σελιώτης, Ηλίας, Γαβριήλ κ.α.
Ειδικότερα, συνοψίζοντας και εκφράζοντας στα συγγράμματά του την προ αυτού θεολογική και πνευματική παράδοση των ανατολικών πατέρων, όπως είχε πράξει και πετύχει τον 8ο αιώνα ο Ιωάννης Δαμασκηνός, κατάφερε, στο πλαίσιο της ‘ησυχαστικής έριδας’, η οποία ξέσπασε ακριβώς στην εποχή του, με την παρουσία στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινούπολη του Έλληνα φιλοσόφου και θεολόγου Βαρλαάμ του Καλαβρού, ο οποίος και την ξεκίνησε, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς αναδείχθηκε σε κορυφαίο υπέρμαχο της ησυχαστικής πνευματικής παράδοσης και ταυτόχρονα σε θεωρητικό υποστηρικτή της πρακτικής και επιστημονικής μεθόδου της ‘νοερής’ ή ‘καρδιακής’ λεγόμενης προσευχής των ησυχαστών αγιορειτών Πατέρων και ακόμη στον μέγιστο κήρυκα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου και όλου του κόσμου μέσω της δόξας του Θεού.
Η όλη συγγραφική παραγωγή του Γρηγορίου Παλαμά, όπως είναι η περίφημη σύνθεση «Τριάδων υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων» (εννέα πραγματείες), οι «Αντιρρητικοί λόγοι», κατά του Βαρλαάμ, του Γρηγορίου Ακίνδυνου και του Νικηφόρου Γρηγορά, οι «Διάλογοί» του, οι «Συνοδικοί Τόμοι», τα «Ασκητικά», η μεγάλη θεολογική σύνθεση των 150 κεφαλαίων, οι Ομιλίες του (63 τον αριθμό), καθώς και οι Επιστολές του, συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα με την ησυχαστική έριδα και φυσικά με την πλούσια θεματική που αυτή ανέδειξε…