Τα τελευταία γεγονότα στον χώρο της εκπαίδευσης έδωσαν αφορμή για να γίνη συζήτηση γύρω από το σοβαρό θέμα της παιδείας στον τόπο μας. Πολλοί ομιλούν για τον μεγάλο ασθενή της εποχής μας, καθώς επίσης και για την αναγκαιότητα μιας παιδείας, η οποία θα αντιμετωπίση όλα τα προβλήματα που αναφύονται. Στο βάθος τους όλα τα προβλήματα είναι προβλήματα παιδείας.
Η παιδεία είναι η ουσία ενός Έθνους, ο βασικός κορμός ενός λαού. Ο απαίδευτος λαός άγεται και φέρεται, κατά τις ορέξεις και τα βουλεύματα ξένων κέντρων, υποκύπτει σε κάθε είδους βιασμούς και πιέσεις. Όσοι θέλουν να εξαφανίσουν την ιστορική εθνική μνήμη και την αυτοσυνειδησία ενός λαού, κτυπούν αδυσώπητα και μάλιστα με έξυπνο και αποφασιστικό τρόπο την παιδεία του.
Βρέθηκα για τρία χρόνια στον Λίβανο (1989-1992), την περίοδο που επικρατούσε αναταραχή και γίνονταν καθημερινοί πόλεμοι και αψιμαχίες. Οι φοιτητές μου στην Θεολογική Σχολή μου διεκτραγωδούσαν την κατάσταση της χώρας τους. Δεν αναφέρονταν απλώς στον πόλεμο που γινόταν και στις κατακτήσεις εδαφών από άλλους λαούς (Σύρους και Εβραίους), αλλά κυρίως στην πολιτιστική υποδούλωση της χώρας τους. Τα βιβλία, και μάλιστα τα εγχειρίδια για την ιστορία του τόπου τους, γράφονταν και τυπώνονταν στην Γαλλία, καθώς επίσης τα βασικότερα μαθήματα παραδίδονταν στην γαλλική, και την αγγλική γλώσσα. Αυτό το θεωρούσαν χειρότερο και από την εδαφική υποδούλωση σε γειτονικούς λαούς. Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι η ύπουλη επέμβαση στην παιδεία ενός λαού συνεπάγεται την υποδούλωσή του, την εξάρτησή του από άλλα κέντρα εξουσίας καί, βεβαίως, την απώλεια της ιστορικής μνήμης και αυτοσυνειδησίας του.
Μιλώντας για παιδεία πρέπει να κάνουμε μια σαφή διάκριση και να χαράξουμε μια διαχωριστική γραμμή. Υπάρχει διαφορά μεταξύ παιδείας και εκπαίδευσης. Άλλο είναι η παιδεία και άλλο η εκπαίδευση. Δεν πρόκειται για μια εννοιολογική διαφορά, αλλά για μια ουσιαστική διάκριση.
Η παιδεία είναι η διαδικασία ανάπτυξης της προσωπικότητας του ανθρώπου. Ο Πλάτων ορίζει την παιδεία ως την “παραγιγνομένην πρώτον παισίν αρετήν”. Και φυσικά, όταν μιλούμε για αρετή, δεν εννοούμε απλώς την αρετολογία και την αναφορά σε μια αυτόνομη ηθική δεοντολογία, αλλά την ολοκληρωμένη προσωπικότητα.
Η παιδεία, για να είναι αληθινή, πρέπει να έχει δύο κύρια στοιχεία. Το πρώτο να παρέχη ολοκληρωμένη γνώση. Φυσικά, κάνοντας λόγο για γνώση δεν εννοούμε απλώς την γυμναστική της διανοίας και την συσσώρευση εγκυκλοπαιδικών γνώσεων στην λογική, αλλά την υπαρξιακή γνώση, χωρίς να αποκλείεται και κάθε άλλο είδος γνώσης. Ο ευπαίδευτος άνθρωπος μετέχει σε όλα τα γεγονότα της ζωής και τα βιώνει κατά τρόπο αξιολογικό. Δεν αποκλείει τίποτε, ούτε απολυτοποιεί τα σχετικά, ούτε σχετικοποιεί τα μεγάλα. Για παράδειγμα, έχουν αξία τα υλικά και βιολογικά αγαθά, αλλά πρωταρχικό λόγο έχουν τα ψυχικά και πνευματικά, τα οποία νοηματοδοτούν και τα πρώτα. Το δεύτερο στοιχείο της αληθινής παιδείας είναι ότι διακρίνεται για την δυναμική πορεία εξέλιξης και δεν παραμένει στην στατικότητα. Αυτό σημαίνει ότι η παιδεία αναπτύσσεται σε ολόκληρη την ζωή του ανθρώπου και βεβαίως δεν εγκλείεται σε μερικά πτυχία ανωτέρων και ανωτάτων σχολών.
Ενώ μέσα στα πλαίσια αυτά περικλείεται η παιδεία, η εκπαίδευση είναι το σύστημα, η μέθοδος, το μέσο για την απόκτηση και βίωση της γνώσης. Με τον όρο εκπαίδευση εννοούμε και τα εκπαιδευτικά προγράμματα, τα οποία εκπονούνται για την καλύτερη προσφορά της παιδείας. Μέσα στα πλαίσια αυτά εντάσσονται και οι κτιριακές εγκαταστάσεις, όλη η απαραίτητη υλική υποδομή, και βεβαίως η κατάρτιση του εμψύχου υλικού.
Επομένως, πρέπει να δώσουμε προσοχή στην εκπαίδευση και τα εκπαιδευτικά προγράμματα, ενδεχομένως πρέπει να χρησιμοποιήσουμε προγράμματα άλλων χωρών, τα οποία απαραιτήτως πρέπει να τα προσαρμόζουμε στην δική μας πραγματικότητα, και να συντονίζονται στην δική μας παιδεία. Ποτέ όμως δεν πρέπει να μεταβάλλεται η διαχρονική παιδευτική μας παράδοση.
Εκείνο που παρατηρείται σήμερα είναι ότι γίνεται σύγχυση μεταξύ παιδείας και εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση ταυτίζεται με την παιδεία, γι’ αυτό δίνεται μεγάλη σημασία στα εκπαιδευτικά προγράμματα και λιγότερο στον ορισμό, την κατεύθυνση και το περιεχόμενο της παιδείας. Με άλλα λόγια, σήμερα παρατηρείται “η εκπαιδευτικοποίηση της παιδείας”, η οποία από διαδικασία ανάπτυξης της προσωπικότητας του ανθρώπου μετατρέπεται σε μια διαδικασία δημιουργίας έμψυχων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Βέβαια, αυτό είναι συνάρτηση του όλου σύγχρονου τρόπου ζωής, που αποβλέπει στο άτομο και την μάζα, και όχι στο πρόσωπο και τις αληθινές διαπροσωπικές σχέσεις.
Είναι γνωστόν ότι δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα νομικό κατασκεύασμα, ένα κοινωνικό σύστημα για τον τρόπο διαχείρισης της εξουσίας, αλλά τρόπος ζωής. Και πιστεύουμε ότι η δημοκρατία συνίσταται και εκφράζεται κυρίως στην ποιοτική ανύψωση του λαού, στην οποία αποβλέπει η ολοκληρωμένη παιδεία. Το να παραμένη ο λαός αποπροσανατολισμένος, στα κατώτερα στάδια της κοινωνικής και πνευματικής ζωής, είναι αντιδημοκρατικό. Οι εχθροί της δημοκρατίας επιδιώκουν να κρατούν έναν λαό αποπροσανατολισμένο, ανίκανο να σκέπτεται και αδύνατο να αποφασίζη. Ένας τέτοιος λαός είναι επιρρεπής στην δικτατορία, που εκφράζεται και βιώνεται ως τρόπος ζωής.
Επιδιώκουμε την δημιουργία ελευθέρων ανθρώπων, με λεκτική και κριτική σκέψη, με αποφασιστικότητα και αρχοντιά, με αγάπη και ελευθερία, που να έχουν ελευθερία τόσο ως δυνατότητα επιλογής, όσο και ως καθορισμό της ύπαρξης. Τέτοιοι άνθρωποι είναι “επικίνδυνοι” για κάθε δικτατορίσκο. Πράγματι, τέτοιους “επικίνδυνους” ανθρώπους, που είναι ώριμοι και ολοκληρωμένοι, δημιουργεί η αληθινή παιδεία, όταν επικουρήται και από άριστη εκπαίδευση.
