Στην αρχαία Γόρτυνα έχει βρεθεί το αρχαιότερο νομοθετικό κείμενο της Ευρώπης. Πρόκειται για τον Κώδικα των Νόμων της πόλης, ο οποίος μας παρέχει σημαντικές πληροφορίες για τα ατομικά δικαιώματα ελεύθερων πολιτών αλλά και δούλων.

Κυρίως όμως αποδεικνύει το σημαντικό ρόλο που είχε η γυναίκα στην τότε κοινωνία, ένα ρόλο που δεν συναντάμε σε άλλες περιοχές της Ελλάδας την ίδια χρονική περίοδο, δηλαδή γύρω στα 500 με 450 π.Χ.

Ο Κώδικας Νόμων της Γόρτυνας βρίσκεται σήμερα στο Ρωμαϊκό Ωδείο. Οι νόμοι είναι χαραγμένοι πάνω σε πλάκες από πωρόλιθο, οι οποίες αρχικά ήταν εντοιχισμένες σε άλλο κτίριο, ενδεχομένως στο Εκκλησιαστήριο.

Η Μεγάλη Επιγραφή ή αλλιώς η Δωδεκάδελτος της Γόρτυνας αποτελεί τον αρχαιότερο αστικό κώδικα, στον οποίο ταξινομήθηκαν παλιές και νέες διατάξεις νόμων, με κύριο χαρακτηριστικό το πνεύμα ελευθερίας και την προοδευτικότητα.

Μάλιστα πολλοί έχουν αποδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά στην ισχυρή μινωική κληρονομία που είχε η Γόρτυνα.

Ο βασικός κορμός των ζητημάτων που πραγματεύεται ο Κώδικας νόμων της Γόρτυνας είναι η υιοθεσία, η διαδοχή και κληρονομία, τα διαζύγια, τα εξώγαμα τέκνα, οι δωρεές, τα εγκλήματα κατά των ηθών, η υποθήκευση χρεών, οι πωλήσεις, αλλά και θέματα προσωπικής ελευθερίας για τους δούλους και τα δικαιώματα τους.

Εμείς θα σταθούμε κυρίως σε θέματα που αφορούν στις γυναίκες, ελεύθερες και δούλες, καθώς παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον.

Η θέση της γυναίκας στην κοινωνία της Γόρτυνας, ήταν πολύ καλύτερη από τη θέση της γυναίκας στην Αθήνα. Ενώ για παράδειγμα η Αθηναία δεν είχε προσωπική περιουσία και είχε την ανάγκη πάντα ενός προστάτη και εκπροσώπου της στην πόλη η Γορτύνια μπορούσε να έχει δική της περιουσία και μπορούσε επίσης να εμφανίζεται μόνη, χωρίς συμπαραστάτη, στα δικαστήρια για τις υποθέσεις της.

Το μόνο που δεν είχε, ήταν το δικαίωμα της υιοθεσίας. Είχε πάντως το δικαίωμα να διαθέτει κάθε πράγμα που της ανήκε, να αποφασίζει μόνη για το γάμο της και να διανέμει με τους αδελφούς της την πατρική κληρονομία.

Είναι σημαντικό επίσης το γεγονός πως ο γάμος δεν επηρέαζε τα δικαιώματα των συζύγων πάνω στην περιουσία τους, είτε αυτή αποκτήθηκε πριν από το γάμο είτε μετά. Αν ο σύζυγος προχωρούσε σε απαλλοτρίωση ή επιβάρυνση της περιουσίας της συζύγου, ήταν υποχρεωμένος να την επιστρέψει διπλή και να αποκαταστήσει τυχόν ζημιά.

Τα στοιχεία που παρουσιάζουμε προέρχονται από την μετάφραση στα νέα ελληνικά του Κώδικα, όπως εμφανίζεται στο βιβλίο του αρχαιολόγου Αντώνη Βασιλάκη με τίτλο «Η μεγάλη επιγραφή με τον Κώδικα των νόμων στη Γόρτυνα».

Αναφέρεται λοιπόν μεταξύ άλλων στον Κώδικα πως:

Αν ένα ανδρόγυνο διαξευχθεί, η γυναίκα να κρατάει τη δική της περιουσία με την οποία ήλθε σε γάμο και το μισό της παραγωγής, αν αυτή προήλθε από τη δική της περιουσία. Όμοια κρατάει από τα χειροτεχνήματα της τα μισά, ότι κι αν είναι αυτά, και επιπλέον πέντε στατήρες αν ο άνδρας είναι υπαίτιος του διαζυγίου.

Αν κάποιος βιάσει ελεύθερο ή ελεύθερη θα καταβάλει εκατό στατήρες. Αν ένας δούλος βιάσει ελεύθερο ή ελεύθερη θα καταβάλει τα διπλά από αυτά.

Αν κάποιος βιάσει μια δούλη οικόσιτη, να καταβάλει πέντε στατήρες. Αν όμως η δούλη έχει ήδη διακορευτεί, να καταβάλει έναν οβολό, αν τη βίασε την ημέρα και δύο οβολούς αν τη βίασε τη νύχτα, και η δούλη να καταθέσει ενόρκως.

Αν ένας άνδρας πεθάνει χωρίς να αφήσει τέκνα η γυναίκα του, αν θέλει, μπορεί να ξαναπαντρευτεί κρατώντας την περιουσία της και όσα της έχει δώσει επιπλέον ο άνδρας της, σύμφωνα με το νόμο, μπροστά σε τρείς ενήλικες μάρτυρες. Αν πάρει κάτι από τα τέκνα της αυτό να αποτελέσει θέμα δίκης.

Αν μια γυναίκα πεθάνει άτεκνη ο άνδρας να αποδώσει στους επιβάλλοντες την περιουσία της, τα μισά χειροτεχνήματα της και το μισό από το εισόδημα που προέρχεται από την περιουσία της.

Αν μια οικέα (δούλη) χωρίσει έναν οικέα, είτε εν ζωή ή μετά το θάνατο του, να διατηρεί την περιουσία της. Αν πάρει κάτι επιπλέον αυτό είναι θέμα δίκης.

Αν μια διαξευγμένη γυναίκα γεννήσει, πρέπει να φέρουν το παιδί στον πρώην σύζυγο της στο σπίτι του, με την παρουσία τριών μαρτύρων. Αν αυτός δεν το παραλάβει, το παιδί θα πρέπει να υπαχθεί στην εξουσία της μητέρας του, είτε για να ανατραφεί είτε για να εκτεθεί.

Αν μια μητέρα αποβιώσει αφήνοντας τέκνα, τη μητρική περιουσία να τη διαχειρίζεται ο πατέρας. Να μην την πουλά όμως και να μην την ενεχυριάζει αν δεν συναινέσουν τα τέκνα, όταν ενηλικιωθούν.
Αν ο άντρας νυμφευθεί άλλη γυναίκα τη διαχείριση της πατρικής περιουσίας να έχουν τα τέκνα.

Αν ένας δούλος (οικέας) έλθει σε σπίτι ελεύθερης και νυμφευθεί μια ελεύθερη γυναίκα τα τέκνα τους να είναι ελεύθερα. Αν όμως μια ελεύθερη γυναίκα έλθει σε σπίτι δούλου και παντρευτεί έναν οικέα τα τέκνα να είναι δούλοι.

Αν η πατρούχος, (η θυγατέρα που ο πατέρας της πέθανε χωρίς να αφήσει αδελφούς. Ήταν υποχρεωμένη να παντρευτεί τον στενότερο εξ αίματος συγγενή του πατέρα της για να συνεχιστεί ο οίκος και το όνομα του πατέρα της) όντας σε εφηβική ηλικία δεν επιθυμεί να παντρευτεί τον επιβάλλοντα ή αν εκείνος είναι ανώριμος, και εκείνη δεν θέλει να τον περιμένει, το μεν σπίτι, αν υπάρχει, στην πόλη, να το έχει η πατρούχος, μαζί με όσα υπάρχουν μέσα σε αυτό και από την υπόλοιπη περιουσία να παίρνει τα μισά και να παντρευτεί άλλον, όποιον θέλει ή όποιον τη ζητήσει από τη φυλή της. Πρέπει να δώσει όμως σε εκείνον, που τελικώς δεν παντρεύτηκε, το αναλογούν μέρος της περιουσίας.