Τα Θεοφάνεια είναι μια από τις σημαντικότερες γιορτές της Χριστιανοσύνης. Γιορτάζεται την 6η Ιανουαρίου ενώ τα προεόρτιά της αρχίζουν από την δεύτερη μέρα της πρωτοχρονιάς οπότε και ξεκινάει η εβδομάδα των Φώτων αντίστοιχα με τη «μεγάλη εβδομάδα». Την ημέρα αυτή, γιορτάζεται η βάπτιση του Χριστού στα Ιορδάνεια Νάματα και ταυτόχρονα φανερώνεται η τριαδική θεότητα στον κόσμο. Το γεγονός της Βάπτισης έχει μεγάλη θεολογική σημασία. Ο Χριστός είναι το φως του κόσμου που ήρθε στη γη για να διώξει το σκοτάδι, γι’ αυτό και ονομάζεται εορτή των Φώτων ή Επιφανίων.
Στην εικόνα των Θεοφανείων ο Χριστός αποδίδεται στο κέντρο της σύνθεσης, περιβαλλόμενος από βράχια, να εισέρχεται στο νερό, σκηνή που προεικονίζει την κάθοδο στον άδη. Επιπλέον η κάθοδος του Ιησού στα Ιορδάνεια ύδατα σημαίνει τον καθαγιασμό του υγρού στοιχείου που είναι η βάση της ζωής και κατεπέκταση τον καθαγιασμό ολόκληρης της Κτίσεως από την αμαρτία. Ο Χριστός στέκεται καταμεσής του Ιορδάνη Ποταμού, γυμνός ή ζωσμένος με λευκό ιμάτιο. Με το δεξί του χέρι ευλογεί τα νερά και τα αγιάζει, φανερώνοντας στους ανθρώπους το μυστήριο της Βαπτίσεως. Γύρω απ’ το σώμα του Κυρίου κολυμπούν ψάρια ενώ σε μερικές εικόνες ο Χριστός εικονίζεται να πατά σε μια πλάκα κάτω απ’ την οποία βρίσκονται καταπλακωμένα φίδια που προσπαθούν να γλιτώσουν.
Συχνά στο κάτω μέρος της εικόνας ξεχωρίζουν μια γυναίκα κι ένας γέροντας. Η γυναίκα συμβολίζει την θάλασσα και ο γέρος τον Ιορδάνη Ποταμό. Ο γέροντας κρατά στα χέρια του μια υδρία απ’ την οποία τρέχει νερό. Η σκηνή αυτή βασίζεται στον ψαλμικό στίχο « η θάλασσαν είδεν και έφυγεν ο Ιορδάνης εστράφη εις τα οπίσω». Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος βλέπει εδώ αλληγορικά την στροφή του Ιορδάνη προς τα πίσω. Ο Ιορδάνης ποταμός πηγάζει από δυο πηγές την μία που ονομάζεται Ιορ και την άλλη Δαν . Απ’ την συνένωση των δύο ποταμών προκύπτει ο Ιορδάνης που χύνεται στη Νεκρά θάλασσα. Έτσι κατ αντιστοιχία το ανθρώπινο γένος που προήλθε απ’ τους προπάτορες Αδάμ και Εύα μετά το προπατορικό αμάρτημα πορευόταν στην αμαρτία και τον πνευματικό θάνατο που συμβολίζει η Νεκρά Θάλασσα. Η στροφή που κάνει ο ποταμός λοιπόν αλληγορικά σημαίνει τη σωτηρία του κόσμου από τον Χριστό.
Στην αριστερή πλευρά της εικόνας ο Ιωάννης ο Πρόδρομος υποκλίνεται στο Μεσσία με το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό. Με το δεξί χέρι αγγίζει το κεφάλι του Ιησού ενώ το αριστερό είναι σε στάση δεήσεως. Στην δεξιά πλευρά της σύνθεσης εικονίζονται οι άγγελοι σε στάση δεήσεως κι αυτοί όπως και στην σκηνή της Γέννησης.
Η Βάπτιση του Χριστού ονομάζεται και Θεοφάνεια γιατί τότε για πρώτη φορά φανερώθηκε ο Θεός και η τριαδικότητά του. Η φανέρωση του θεού απεικονίζεται στις βυζαντινές εικόνες με το χέρι του Πατρός που ευλογεί από ένα ημικύκλιο που υποδηλώνει τους Ουρανούς που ανοίγουν. Απ’ το ημικύκλιο αυτό αναχωρούν ακτίνες φωτός και καταλήγουν στο περιστέρι που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Ο Πατήρ μαρτυρεί τη θεότητα του Υιού και τον ονομάζει αγαπητόν Υιόν του. Το Άγιο Πνεύμα το οποίο κατέρχεται με τη μορφή περιστεράς βεβαιώνει τη Μαρτυρία του Πατρός. Κατά τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό το Άγιο Πνεύμα κατά τη δημιουργία του κόσμου εφέρετο πάνω από τα αρχέγονα νερά και ανέδειξε την ζωή. Έτσι και τώρα την στιγμή της Βαπτίσεως αιωρείται πάνω από τα νερά του Ιορδάνη αναδεικνύοντας την αιώνια ζωή.
Ο Χριστός άγιασε τα νερά ώστε σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο να γίνουν πηγή αφθαρσίας, δώρο αγιασμού, λυτήριο αμαρτημάτων, φάρμακο νοσημάτων και δαιμόνων. Παρέδωσε το Βάπτισμα στους μαθητές του σαν βασικό στοιχείο της διακονίας τους στον κόσμο. Το βάπτισμα είναι το μέσο συμμετοχής των ανθρώπων στη Βασιλεία του Θεού. Η σημασία του Μυστηρίου φαίνεται και στην εντολή που έδωσε στους μαθητές του μετά την Ανάστασή του να κηρύξουν το ευαγγέλιο και να βαφτίσουν ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Η γιορτή των Θεοφανείων λοιπόν είναι προσκλητήριο αναγέννησης, ταπείνωσης, κάθαρσης, εξόδου απ’ το σκοτάδι και αναζήτηση του φωτός.
Μαρίνα Αυγερινού