Κύριο ἄρθρο: «Οἱ ἀπεικονίσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ» καί ἡ θεολογία τους
«Οἱ ἀπεικονίσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ» καί ἡ θεολογία τους

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου
Πρόσφατα κοιμήθηκε ὁ καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης Ἀντώνιος Παπαδόπουλος. Ἄν καί δέν ἦταν καθηγητής μου, ἐν τούτοις μᾶς συνέδεε μιά μακρά καί εἰλικρινής φιλία. Πρίν κοιμηθῆ δημοσίευσε τό τελευταῖο βιβλίο του μέ τίτλο «Ἀπεικονίσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέ τόν Χριστό Παντοκράτορα, μέ τήν Παναγία μητέρα Του καί πολλούς ἁγίους, ὁ θεολογικός λόγος τοῦ ἁγίου «πρός τούς πάλαι αἱρετικούς» καί τούς κακοδόξους ἀντιησυχαστές». Ἑτοίμασα μιά παρουσίαση στήν ἐφημερίδα μας, τήν ἔστειλα γιά νά τήν διαβάση καί χάρηκε ὑπερβολικά. Τήν δημοσιεύω στήν συνέχεια, μέ τίς ἀπαραίτητες προσαρμογές, ὡς μνημόσυνο στήν μνήμη ἑνός παραδοσιακοῦ θεολόγου τῆς Ἐκκλησίας καί καλοῦ Χριστιανοῦ.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἶναι ἕνας μεγάλος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ὁποῖος ἀφ’ ἑνός μέν ἀντιμετώπισε στήν ἐποχή του τήν αἵρεση τοῦ Βαρλαάμ, ἀφ’ ἑτέρου δέ συνόψισε τήν διδασκαλία ὅλων τῶν μέχρι τήν ἐποχή του Πατέρων, παρουσιάζοντας τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία, μέσα ἀπό τήν δική του ἐμπειρία.
Ἡ θεολογία πού ἀνέπτυξε εἶναι θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί κατοχυρώθηκε συνοδικῶς ἀπό τίς Συνόδους τῶν ἐτῶν 1341, 1347, 1351, 1368. Ἰδιαιτέρως δέ ἡ Σύνοδος τοῦ ἔτους 1351, ὅπως ἀνέλυσε ὁ π. Δημήτριος Κουτσούρης στήν διατριβή του μέ τίτλο «Σύνοδοι καί θεολογία γιά τόν ἡσυχασμό» (ἐκδ. Ἱερᾶς Μητροπόλεως Θηβῶν καί Λεβαδείας) ἦταν μιά μεγάλη Σύνοδος καί, ὅπως γνωρίζουμε, θεωρεῖται ἀπό πολλούς καί ἀποκαλεῖται ὡς Θ΄ Οἰκουμενική Σύνοδος, ἡ δέ Ἐκκλησία ἀποδέχθηκε πλήρως τίς ἀποφάσεις της, τίς ἔβαλε δέ καί στό Συνοδικό τῆς Ὀρθοδοξίας.

Δυστυχῶς, στήν ἐποχή μας οἱ δυτικοί θεολόγοι καί μερικοί ὀρθόδοξοι ἀμφισβητοῦν τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τήν Μεγάλη αὐτή Σύνοδο, καί μάλιστα τήν παρακάμπτουν, παρουσιάζοντας ὅτι ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος πού συγκλήθηκε στήν Κρήτη εἶναι ἀπευθείας συνέχεια τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου!!
Ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος ἦταν ἀπό τούς καθηγητές τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης, οἱ ὁποῖοι ἐλάμπρυναν μέ τήν παρουσία τους καί τήν προσφορά τους τήν ὀρθόδοξη θεολογική ἐπιστήμη, πού εἶχε ἀναφορά στήν πατερική παράδοση, κυρίως στήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.
Σέ αὐτήν τήν ἐποχή ὁ μακαριστός καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης Ἀντώνιος Παπαδόπουλος ἐξέδωσε ἕνα βιβλίο γιά τήν ἀξία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τήν θεολογία πού δίδασκε καί παρουσιάζει τήν συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας καί τήν μεγάλη αὐτή πατερική μορφή καί εἶναι μιά ἰσχυρή ἀπάντηση στούς ἀμφισβητοῦντας.
Ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος ἦταν ἀπό τούς καθηγητές τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης, οἱ ὁποῖοι ἐλάμπρυναν μέ τήν παρουσία τους καί τήν προσφορά τους τήν ὀρθόδοξη θεολογική ἐπιστήμη, πού εἶχε ἀναφορά στήν πατερική παράδοση, κυρίως στήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.
Ὅταν ἤμουν φοιτητής στήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, ἐκεῖνος ἦταν διδάκτωρ τῆς Σχολῆς, ἐργαζόταν στήν Σχολή καί προετοιμαζόταν γιά τήν ἄνοδό του στήν καθηγητική ἕδρα. Ἔκτοτε παρακολουθοῦσα τά κείμενά του, τήν φιλία του μέ τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη καί γενικά τήν ἐπιστημονική του ἐξέλιξη. Συγκαταλεγόταν μεταξύ τῶν καθηγητῶν ἐκείνων πού ἀσχολήθηκαν μέ τό ἔργο καί τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, μέ τήν δυναμική παρότρυνση καί παρουσία τοῦ ἀειμνήστου καθηγητοῦ Παναγιώτου Χρήστου, ὁ ὁποῖος καί σέ ἐμᾶς τούς φοιτητές ἄναψε τήν ἀγάπη γιά τόν μεγάλο αὐτόν ἡσυχαστή ἅγιο.
Ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος, μέ τόν ὁποῖο διατηροῦσα στενή ἐπικοινωνία καί μέ τιμοῦσε μέ τήν φιλία του, ἐξέδωσε πρίν τόν θάνατό του ἕνα βιβλίο μέ τίτλο «Ἀπεικονίσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέ τόν Χριστό Παντοκράτορα, μέ τήν Παναγία μητέρα Του καί πολλούς ἁγίους, ὁ θεολογικός λόγος τοῦ ἁγίου «πρός τούς πάλαι αἱρετικούς» καί τούς κακοδόξους ἀντιησυχαστές». Ὅπως φαίνεται ἀπό ὁλόκληρο τόν τίτλο πρόκειται γιά ἕνα πρωτότυπο ἔργο, πού ἑρμηνεύει τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέσα ἀπό τίς εἰκόνες καί ἁγιογραφίες σέ διαφόρους Ναούς. Εἶναι γνωστόν ὅτι ἡ ἁγιογράφηση τῶν ἁγίων δείχνει τήν συνείδηση τοῦ λαοῦ καί τήν ἀποδοχή τῆς ἁγιότητας καί τῆς διδασκαλίας τους.
Ἔχουν γραφῆ πολλά καί ἀξιόλογα βιβλία καί κείμενα γιά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, ὁ ὁποῖος συνόψισε ὅλη τήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας κατά τόν 14ο αἰώνα, πού γιά πρώτη φορά ἦλθαν κοντά δύο ρεύματα, τοῦ δυτικοῦ σχολαστικισμοῦ καί τοῦ ὀρθοδόξου ἡσυχασμοῦ, καθώς ἐπίσης ἐγράφησαν διάφορα ἀρνητικά γιά τήν διδασκαλία τοῦ μεγάλου αὐτοῦ ἁγίου ἀπό συγχρόνους ξένους θεολόγους γιά νά τόν μειώσουν. Ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος κατόρθωσε νά παρουσιάση ὅλα αὐτά τά ἑρμηνευτικά ἔργα, φίλων καί πολεμίων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, μέσα ἀπό τίς «ἀπεικονίσεις» τοῦ ἁγίου στούς Ἱερούς Ναούς.
Μέ ὅσα θά γραφοῦν κατωτέρω θά γίνη μιά μικρή παρουσίαση αὐτοῦ τοῦ πρωτότυπου ἔργου.
1. Ἡ νηπτική γνώση τοῦ καθηγητοῦ
Κατ’ ἀρχάς, πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος μᾶς ἔδωσε στό παρελθόν πολλά δείγματα τῆς ἀσχολίας του μέ νηπτικά-ἡσυχαστικά κείμενα. Πέραν τοῦ ὅτι ὑπῆρξε μέλος τοῦ ἐπιστημονικοῦ δυναμικοῦ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης τότε πού γίνονταν πολλές συζητήσεις καί ζυμώσεις καί ἔρευνες γύρω ἀπό τό πρόσωπο, τό ἔργο καί τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, συγχρόνως ἔγραψε σημαντικά βιβλία καί κείμενα γύρω ἀπό σχετικά θέματα.
Εἰδικότερα, ἀναφέρομαι στό σύγγραμμά του μέ τίτλο «Θεολογική γνωσιολογία κατά τούς νηπτικούς Πατέρας» (Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1977), στό ὁποῖο παρουσιάζεται ὅτι ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ, κατά τούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, καί ἰδιαιτέρως τούς νηπτικούς, συνδέεται μέ τήν θέωση ἤ τελείωση τοῦ ἀνθρώπου, καί ἡ μοναδική ὁδός γιά νά φθάση κανείς στήν θεογνωσία εἶναι ἡ διέλευση ἀπό τά στάδια τῆς τελειώσεως, πού εἶναι ἡ κάθαρση, ὁ θεῖος φωτισμός καί ἡ θέα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ.
Στό σημαντικό αὐτό βιβλίο παρουσιάζονται ἀναλυτικά ἡ πίστη καί ἡ γνώση, ἡ πηγή καί ὁ φορεύς τῆς γνώσεως, ἡ ὁδός τῆς γνώσεως, ἡ οὐσία καί τό περιεχόμενο τῆς γνώσεως, οἱ ἀληθεῖς γνωστικοί, ἡ ἄγνοια καί ἡ πλάνη.
Διαβάζοντας κανείς τό σημαντικό αὐτό βιβλίο ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ, κατά τούς νηπτικούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, διαφέρει σαφῶς ἀπό τίς ἀπόψεις τοῦ σχολαστικισμοῦ γιά τήν γνώση∙ οἱ φίλοι τοῦ Χριστοῦ διαβαίνουν στήν θεωρία τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ διά τῆς καθάρσεως καί τοῦ φωτισμοῦ∙ οἱ νηπτικοί Πατέρες, ὡς ἐμπειρικοί θεολόγοι, διακρίνουν μεταξύ τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι ἀκατάληπτη, καί τῆς ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ τῆς ὁποίας μετέχουν∙ ὁ νοῦς, πού διακρίνεται ἀπό τήν λογική, ἀποκτᾶ τήν γνώση τοῦ Θεοῦ διά τῆς ἐλλάμψεως∙ τά κτιστά ρήματα πού χρησιμοποιοῦν οἱ ἐμπειρικοί Προφῆτες, Ἀπόστολοι καί Πατέρες, δέν ταυτίζονται μέ τήν Ἀποκάλυψη, καί πολλά ἄλλα. Μεταξύ ὅλων αὐτῶν ἀναφέρεται καί ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί ἡ ἀντίκρουση πού κάνει στίς σχολαστικές θεωρίες τοῦ Βαρλαάμ.
2. Οἱ ἀπεικονίσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στούς Ἱερούς Ναούς
Ἀναφέρθηκα προηγουμένως στό παλαιότερο βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ γιά τήν θεολογική γνωσιολογία κατά τούς νηπτικούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, γιά νά δείξω ὅτι εἶχε τήν ὑποδομή νά μελετήση καί νά παρουσιάση τίς εἰκόνες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στούς διαφόρους Ναούς. Στό νέο του βιβλίο ὁ καθηγητής παρατηρεῖ:
«Ὁ ἐξεικονισμός τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἐμφανίζεται πολύ νωρίς, εὐθύς δηλ. μετά τήν εἰς Κύριον ἐκδημία του ἤ μετά τήν ἐπίσημη ἁγιοκατάταξή του μεταξύ τῶν Ἁγίων (1368). Ἡ ἐποχή τῶν Παλαιολόγων συνηγορεῖ στήν περαιτέρω ἐξεικόνιση τοῦ Ἡσυχαστῆ Ἁγίου, ἀλλ’ ὄχι μόνον. Ἡ θεολογία τοῦ Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ εἶναι τό πρῶτον γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς ἁγιογραφίας ἤδη ἀπό τόν 14ο αἰώνα».
Ἡ ἀποδοχή τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, πού εἶναι θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας συνετέλεσε ὥστε ἀμέσως μετά τήν ἔνδοξη κοίμησή του νά συμπεριληφθῆ στό ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί νά ἁγιογραφηθῆ καί νά τοποθετηθῆ σέ σημαντικές θέσεις μέσα στούς Ἱερούς Ναούς, πλησίον μεγάλων ἁγίων. Στό βιβλίο αὐτό καταγράφονται οἱ ἁγιογραφήσεις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου στούς Ἱερούς Ναούς. Θά γίνη μιά σύντομη ἀναφορά.
α) Εἰκονίζεται μέ τόν Χριστό Παντοκράτορα, ὅπως ἀνευρίσκεται στό νότιο παρεκκλήσιο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Βλατάδων. Στόν θόλο τοῦ παρεκκλησίου «εἰκονίζεται ὁ Χριστός Παντοκράτορας καί στά σφαιρικά τρίγωνα ἀπό κάτω ἀπό τόν Χριστό τέσσερις (4) Θεολόγοι», μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ἡ θεολογική σημασία εἶναι ἐμφανής «ἀφοῦ οὐσιαστικά ἀπαντάει σ’ ὅλα τά αἱρετικά ρεύματα». Ὁ σεσαρκωμένος Λόγος, ἡ δόξα τῆς Θεότητός Του πού ἀκτινοβόλησε στό ὄρος Σινᾶ, ἡ μέθεξη τῆς δόξης τοῦ Χριστοῦ ἀπό τούς φίλους Του, τό ἄκτιστο Φῶς τῆς Θεότητος ἦταν κεντρικό θέμα τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου.
β) Εἰκονίζεται μέ τήν Κυρία Θεοτόκο, ὅπως φαίνεται στό παρεκκλήσι τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου στήν Παναγία Μαυριώτισσα Καστοριᾶς τοῦ 16ου αἰῶνος, ἀλλά καί σέ ἄλλους ἱερούς Ναούς τῆς Παναγίας. Αὐτό εἶναι φυσικό, ἀφοῦ ἡ Κυρία Θεοτόκος τόν προστάτευσε στήν ζωή του, ἀλλά καί ὁ ἅγιος τήν παρουσίασε ὡς τύπο καί ὑπόδειγμα ἡσυχαστοῦ στά Ἅγια τῶν Ἁγίων.
Παρουσιάζει τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέσα ἀπό τίς ἱερές εἰκόνες, καθώς ἐπίσης ἀντικρούει μέσα ἀπό τά κείμενα τοῦ ἁγίου τά ὅσα γράφουν καί ἑρμηνεύουν οἱ παλαιοί καί σύγχρονοι βαρλααμιστές καί ἐκτίθεται ἡ διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.
γ) Εἰκονίζεται μέ τούς τρεῖς μεγάλους Ἱεράρχες, ἤτοι τόν Μέγα Βασίλειο, τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο καί τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Χρυσόστομο, ὅπως παρατηρεῖται στό παρεκκλήσι τοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καί Παναγίας τῆς Μαυριώτισσας Καστοριᾶς (16ος αἰώνας) μεταξύ τῶν ὁποίων προστίθεται καί ὁ Μέγας Ἀθανάσιος. Ἡ σύνδεση εἶναι προφανής, γιατί ὁ ἅγιος Γρηγόριος εἶναι συνεχιστής τῆς διδασκαλίας τους, πού τήν συνόψισε καί τήν παρουσίασε γιά νά ἀντιμετωπίση τήν αἵρεση τοῦ βαρλααμισμοῦ πού ἐκφράσθηκε τόν 14ο αἰώνα.
δ) Εἰκονίζεται μέ ἄλλους τρεῖς μεγάλους Θεολόγους τῆς Ἐκκλησίας, ἅγιο Ἰωάννη τόν Θεολόγο, ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο καί ἅγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο, ὅπως παρατηρεῖται στήν Ἱερά Μονή Βλατάδων. Πρόκειται γιά τούς τέσσερεις μεγάλους Θεολόγους, οἱ ὁποῖοι θεολογοῦσαν ἀπό τήν ἀποκαλυπτική ἐμπειρία τους.
ε) Εἰκονίζεται μεταξύ τῶν μεγάλων ἁγίων καί Πατριαρχῶν Ἀλεξανδρείας, Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου καί Κυρίλλου, ὅπως ἀνευρίσκεται σέ πολλούς Ναούς (π.χ. στόν Ἱερό Ναό τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου στή Φυτειά Ἠμαθίας, περί τό ἔτος 1765. Καί ἐδῶ ὑπάρχει θαυμαστή συσχέτιση μεταξύ τῆς θεολογίας τῶν δύο μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί μέ τόν Μέγα Ἀθανάσιο σέ βημόθυρο στήν Ἱερά Μονή Κουτλουμουσίου, τοῦ 18ου αἰῶνος καί ἀλλοῦ. Ἐπίσης, εἰκονίζεται μέ τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Ἐλεήμονα, Πατριάρχη Ἀλεξανδρείας.
στ) Εἰκονίζεται μέ τόν ἅγιο Διονύσιο τόν Ἀρεοπαγίτη, ὅπως ἀνευρίσκεται στόν Ἱερό Ναό τῆς Νέας Παναγίας Θεσσαλονίκης, τό 1727, ἀφοῦ ἄλλωστε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀπεδείχθη, μετά τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, θεόπνευστος ἑρμηνευτής καί τοῦ ὁποίου τήν θεολογία ἀκολούθησε.
ζ) Εἰκονίζεται μαζί μέ τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Διάλογο Πάπα Ρώμης (6ος-7ος αἰώνας μ.Χ.), ὅπως ἀνευρίσκεται στήν εἴσοδο τοῦ Διακονικοῦ στό Καθολικό τῆς Μονῆς Πέτρας στά Θεσσαλικά Ἄγραφα (1625). Ἔχει ἰδιαίτερη σημασία αὐτός ὁ εἰκονισμός, γιατί ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Διάλογος ἦταν Ὀρθόδοξος καί ἡσυχαστής Πατέρας καί ἡ ἀπεικόνιση αὐτή ἔγινε «σέ μιά ἐποχή ταραγμένη ἐξ αἰτίας τῆς πολεμικῆς τῶν Ἰησουϊτῶν καί λατινοφρόνων κατά τοῦ Ἡσυχασμοῦ».
η) Εἰκονίζεται μέ μεγάλους Ἁγίους καί Ἡσυχαστές, ἤτοι τόν Μέγα Ἀντώνιο, ἅγιο Σάββα, , τόν Μέγα Θεοδόσιο, τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Σιναΐτη, τόν συγγραφέα τῆς Κλίμακος, τήν ὁσία Μαρία τήν Αἰγυπτία, τόν ἅγιο Εὐθύμιο τόν Μέγα, τόν ἅγιο Εὐθύμιο τόν Νέον καί ἄλλους, ὅπως ἀνευρίσκονται σέ πολλούς Ἱερούς Ναούς. Μέ αὐτό φαίνεται ὅτι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἶναι διάδοχος καί ἐκφραστής ὅλων αὐτῶν τῶν μεγάλων ὁσίων ἀσκητῶν.
θ) Εἰκονίζεται μέ πολλούς «πιστούς μάρτυρες τοῦ Χριστοῦ», ὅπως κυρίως καί πρό παντός μέ τόν ἅγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης, ἐπειδή μέ ὄνειρο πού εἶδε, αὐτός τόν κράτησε στήν Θεσσαλονίκη καί ἔτσι εἶναι συμπολιοῦχος μαζί του. Ἐπίσης, ὑπάρχουν πολλά κοινά σημεῖα μεταξύ τῶν δύο, ὅπως τά περιγράφει ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς σέ ὁμιλίες του γιά τόν ἅγιο Δημήτριο, πολιοῦχο Θεσσαλονίκης, ἐπειδή καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὑπῆρξε μάρτυς τοῦ Χριστοῦ μέ τούς ἀγῶνες του. Ἀκόμη, εἰκονίζεται μαζί μέ ἄλλους μάρτυρες, ὅπως τόν Ἀντύπα, τόν Εὔπλο, καί τόν ἅγιο Ρωμανό τόν μάρτυρα.
ι) Εἰκονίζεται μέ «θεοειδεῖς ἁγίους», οἱ ὁποῖοι καλλιέργησαν «τήν θεομίμητον καί ψυχόσωστον εὐσπλαχνίαν», ὅπως τόν ἅγιο Νικόλαο Ἀρχιεπίσκοπον Μύρων τῆς Λυκίας καί τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Ἐλεήμονα, Ἀρχιεπίσκοπον Ἀλεξανδρείας σέ διαφόρους Ναούς, γιατί δείχνει τήν φιλάνθρωπη καί εὔσπλαχνη διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου.
ια) Εἰκονίζεται μέ δύο μεγάλους καί θαυμαστούς Ἱεράρχες, ἤτοι τόν ἅγιο Ἀχίλλιο, Ἐπίσκοπο Λαρίσης, καί τόν ἅγιο Γρηγόριο Ἀρμενίας σέ Ναούς, καί μέ αὐτό φανερώνεται ἡ πνευματική συγγένεια μαζί τους, γιατί ἀγωνίσθηκαν ὁ μέν πρῶτος (ἅγιος Ἀχίλλιος) ὑπέρ τῆς Ὀρθοδοξίας καί ὁ δεύτερος (ἅγιος Γρηγόριος Ἀρμενίας) κατά τῆς εἰδωλολατρείας.
ιβ) Ὁ εἰκονισμός τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέ τόν ἅγιο Ἰωάσαφ, πού εἶναι ἀλληγορικός, εὑρίσκεται στόν Ἱερό Ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης καί μέ τόν τρόπο αὐτόν ὁ ἁγιογράφος τιμᾶ στό πρόσωπο τοῦ ἁγίου Ἰωάσαφ τόν αὐτοκράτορα Ἰωάννη Καντακουζηνό πού ὑπῆρξε «φίλος καί ὑπερασπιστής τῆς διδασκαλίας του» καί ὁ ὁποῖος ἔγινε μοναχός μέ τό ὄνομα Ἰωάσαφ.
Σέ ὅλες αὐτές τίς ἁγιογραφίες ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς εἰκονίζεται τίς περισσότερες φορές ὡς Ἀρχιερέας κρατώντας εἰλητάριο ἤ τήν Ἁγία Γραφή, ἀλλά καί ὡς μοναχός, διότι συνέδεε στενά καί τά δύο, ἤτοι ἦταν μέγας ἡσυχαστής μοναχός, ἀλλά καί μέγας Ἀρχιερεύς ἡσυχαστής, ὅπως φαίνεται ἀπό τήν διδασκαλία του.
Στίς ἁγιογραφίες-ἀπεικονίσεις αὐτές φαίνεται ὅτι ἡ κοινή συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας κατέταξε τόν ἅγιο Γρηγόριο στούς μεγάλους Πατέρας, καί ὅτι ἦταν ἡ ἔκφραση τῶν Ἀποστόλων, τῶν Πατέρων, τῶν ὁσίων, τῶν μαρτύρων καί ὁμολογητῶν τῆς πίστεως, ἀλλά καί φίλος τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Μητέρας τοῦ Χριστοῦ.
3. Σημαντικές θεολογικές θέσεις
Ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος παρουσιάζοντας τίς εἰκόνες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἀπό διαφόρους Ἱερούς Ναούς κάνει καί διάφορες παρατηρήσεις καί κατ’ αὐτόν τόν τρόπο εἰσάγει τόν ἀναγνώστη στά βασικά σημεῖα τοῦ ἔργου καί τῆς διδασκαλίας τοῦ μεγάλου αὐτοῦ ἁγίου. Θά τονισθοῦν μερικά ἀπό αὐτά.
Κατ’ ἀρχάς, ἐκτίθενται οἱ ἀπόψεις τοῦ Βαρλαάμ, τοῦ Γρηγορίου Ἀκινδύνου καί τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ πού ἦταν κατ’ ἐξοχήν ἀντίθετοι στήν διδασκαλία τῶν ἡσυχαστῶν Πατέρων, ἀπό διαφόρους λόγους ὁ καθένας ἀπό αὐτούς, καί τούς ὁποίους ἀντιμετώπισε ὁ μεγάλος ἡσυχαστής καί θεολόγος ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.
Ἔπειτα, ἀναφέρονται πολλές φορές τά ὅσα γράφει ὁ Φιλόθεος Κόκκινος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως καί βιογράφος τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, γι’ αὐτόν. Τόν ὀνομάζει «Θεολόγον», «Χρυσολόγον», «Θεόπτην», τόν συγκαταλέγει μέ τούς Ἀποστόλους καί τούς Πατέρας καί Θεολόγους.
Ἀκόμη, ἀναφέρεται σέ πολλά σημεῖα ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὅπως ἡ ἀδιαίρετη διάκριση μεταξύ οὐσίας καί ἐνεργείας στόν Θεό∙ ὅτι ἡ διάκριση οὐσίας καί ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι φιλοσοφική καί στοχαστική, ἀλλά ἐμπειρική˙ ὅτι οἱ φυσικές ἐνέργειες δέν εἶναι ἀπρόσωπες οὔτε ὅμως προσωπικές, ἀλλά εἶναι τῆς θείας οὐσίας καί κοινές στά τρία πρόσωπα, δηλαδή ἐνυπόστατες˙ γιά τό πῶς ἑρμηνεύεται ἡ φράση «ὑποστατικό ἤ ἐνυπόστατο φῶς» καί πολλά ἄλλα.
Εἰδική ἀναφορά γίνεται γιά τήν θεολογία τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, ἀφοῦ εἶναι γνωστόν σέ ὅσους ἀσχολοῦνται μέ τά θέματα αὐτά ὅτι τά συγγράμματα τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου ἀπετέλεσαν τά κεντρικά σημεῖα τοῦ διαλόγου μεταξύ τοῦ Βαρλαάμ καί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ὁ Βαρλαάμ καί οἱ ὁμόφρονές του ἑρμήνευσαν τά συγγράμματα τοῦ ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου μέσα ἀπό τήν πλατωνική καί νεοπλατωνική προοπτική, ἐνῶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς τά ἑρμήνευσε πατερικά καί στήν πραγματικότητα ἦταν «συνεχιστής τῶν Πατέρων καί τοῦ Διονυσίου, εἶναι καί ἕνας Νέος Διονύσιος».
Ὁ καθηγητής παραπέμπει σέ πολλούς ἑρμηνευτές τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὅπως τόν Παναγιώτη Χρήστου, τόν Γεώργιο Μαντζαρίδη, τόν Λόσκυ, τόν Μέγεντορφ κ.ἄ., ἰδιαιτέρως δέ ἀποδέχεται τίς ἑρμηνεῖες τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη σέ ὅλα τά σημεῖα, ἀκόμη ἀποδέχεται καί τήν κριτική πού ἄσκησε ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἐναντίον τοῦ περσοναλισμοῦ στήν θεολογία, ἀφοῦ «στήν πατερική διδασκαλία ὑπάρχουν στόν Θεό κοινά καί ἀκοινώνητα, ὁπότε δέν ὑπάρχει κοινωνία προσώπων. Στόν Χριστό ἡ ἕνωση τῆς θείας μέ τήν ἀνθρώπινη φύση εἶναι ὑποστατική. Ἡ κοινωνία τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό εἶναι ἡ μετοχή στήν θεία ἐνέργεια». Ἀποδέχεται δέ ἀκόμη τήν θέση τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη ὅτι «ὁ περσοναλισμός εἶναι μιά «ψευδομόρφωση», ὅπως στό παρελθόν ἦταν ὁ σχολαστικισμός».
4. Ἡ ἐπιστολή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πρός Παῦλον Ἀσάνην
Διαβάζοντας κανείς τό βιβλίο αὐτό διαπιστώνει ὅτι ἕνα ἀπό τά κεντρικά σημεῖα του εἶναι ἡ ἐπιστολή τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στόν Παῦλον Ἀσάνην καί καταλαβαίνει τήν σπουδαιότητά της.
Ἡ ἐπιστολή αὐτή εἶναι σημαντική. Ἀπεστάλη πρός τόν Παῦλον Ἀσάνην πού ἀνῆκε σέ βλαχοβουλγαρική βασιλική οἰκογένεια, ἡ ὁποία ἐγκαταστάθηκε στήν Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία καί ἦταν στενά συνδεδεμένος μέ τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ. Ἐπίσης, ἡ σύζυγος τοῦ Ἰωάννου τοῦ Καντακουζηνοῦ, φίλου τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἦταν Ἀσάναινα.
Ὁ Παῦλος Ἀσάνης ρώτησε τόν ἅγιο Γρηγόριο γιά τίς ἀπόψεις τοῦ Ἀκινδύνου γιά τό Φῶς στό Θαβώρ. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος εἶχε συγκεντρώσει ὅλα τά κείμενα τοῦ Ἀκινδύνου γιά τό θέμα αὐτό καί ἀναλύει ὅτι ἰσχυριζόταν ὅτι τό Φῶς τοῦ Χριστοῦ πού ἔλαμψε στό ὄρος Θαβώρ ἦταν κτιστό, ἀφοῦ κανείς ἀπό τούς ἁγίους δέν εἶδε κάτι ἄκτιστο, διότι ἡ θεία ἄκτιστη Χάρη καί ἐνέργεια δέν χωρίζεται ἀπό τήν οὐσία καί ταυτίζονται μεταξύ τους. Οἱ καθαροί στήν καρδιά (Μωϋσῆς-Παῦλος) βλέπουν κτιστό φῶς πού εἶναι φάσμα. Ἔτσι ἡ Χάρη-Φῶς εἶναι ἄκτιστη, ἀλλά εἶναι ἑνωμένη μέ τήν οὐσία καί γι’ αὐτό κανείς δέν τήν εἶδε. Αὐτό πού εἶδαν οἱ ἅγιοι ἦταν κτιστό φῶς, φάσμα. Ὅπως φαίνεται, ὁ Ἀκίνδυνος εἶχε δεχθῆ τήν ἄποψη τῆς σχολαστικῆς θεολογίας περί ταυτίσεως οὐσίας καί ἐνεργείας, τό γνωστό actus purus.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς σέ αὐτήν τήν ἐπιστολή ἀνασκευάζει αὐτήν τήν αἱρετική ἄποψη καί ὑπογραμμίζει ὅτι εἶναι ἀφροσύνη νά συμφωνήση κανείς ὅτι τό ἴδιο εἶναι καί κτιστό καί ἄκτιστο, ὁρατό καί ἀόρατο, οὐσία καί μή. Ἐπίσης, τονίζει ὅτι, ἀφοῦ διακατέχεται ἀπό μιά τέτοια ἄποψη, πρέπει νά φθάση καί στό σημεῖο νά ἀπορρίψη τήν διάκριση τῆς ὑποστάσεως στόν Θεό, ὁπότε ἤ θά καταλήξη στόν σαβελλιανισμό πού ταυτίζει τόν Υἱό μέ ἄλλη ὑπόσταση ἤ στόν ἀρειανισμό πού τόν διακρίνει. Στήν Ὀρθόδοξη διδασκαλία, ὁ Θεός διαιρεῖται ἀδιαιρέτως καί κατά τίς ὑποστάσεις καί κατά τίς ἐνέργειές Του.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀποφαίνεται ὅτι «ὡς ἀδιαιρέτως καί κατά τάς ὑποστάσεις καί κατά τάς ἐνεργείας τό θεῖον διαιρεῖται … τοῦτο δέ, ὡς ἡνίκα διαιρεῖται κατά τάς ὑποστάσεις τό ἀδιαίρετον ἔχον κατά τάς ἐνεργείας, ἡνίκα δέ κατά τάς δυνάμεις καί ἐνεργείας διαιρεῖται μένον κατά τάς ὑποστάσεις ἀδιαίρετον» (τόμος 4ος, σελ. 170).
Πρόκειται γιά μιά σαφέστατη διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέ τήν ὁποία ὄχι μόνον ἀντικρούει τόν Γρηγόριο Ἀκίνδυνο, ἀλλά καί συγχρόνους βαρλαμιστάς, οἱ ὁποῖοι ταυτίζουν τήν οὐσία μέ τήν ἐνέργεια στόν Θεό, δίνουν προτεραιότητα στόν Πατέρα, ἐπειδή διαθέτει, κατ’ αὐτούς, «μία ἐλεύθερη βούληση, αἰώνια, ἀΐδια» μέ τήν ὁποία γεννᾶ τόν Υἱό καί ἐκπορεύει τό Ἅγιον Πνεῦμα, καθώς ἐπίσης παραθεωροῦν ὅτι ὁ Πατήρ γεννᾶ τόν Υἱό ἀπό τήν οὐσία Του.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς σαφῶς ἀποφαίνεται ὅτι «τῶν θείων πατέρων πολλαχοῦ θεολογούντων ἔργον θείας φύσεως εἶναι τήν προαιώνιον γέννησιν» καί ὅτι «ὑπερκεῖσθαι (τῶν ἐνεργειῶν) τήν θείαν οὐσίαν οὖσαν τῶν ἑαυτῆς ἐνεργειῶν». Ἔτσι, ἡ προαιώνια γέννηση τοῦ Υἱοῦ ἔγινε ἀπό τήν οὐσία τοῦ Πατρός, καί ἡ οὐσία εἶναι ἡ αἰτία τῶν θείων ἐνεργειῶν, οἱ ὁποῖες προχέονται ἀπό τά Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀφοῦ, ὅπως γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ἄλλο εἶναι ἡ ἐνέργεια, πού εἶναι οὐσιώδης κίνηση τῆς φύσεως, ἄλλο εἶναι τό ἐνέργημα, πού εἶναι τό ἀποτέλεσμα, ἄλλος ὁ ἐνεργῶν, καί ἄλλο τό ἐνεργητικό πού εἶναι ἡ φύση-οὐσία.
5. Ἐπίκαιρες ἀναφορές στήν σύγχρονη ἐκκλησιαστική ζωή
Ὁ καθηγητής Ἀντώνιος Παπαδόπουλος στό βιβλίο του αὐτό δέν παραμένει μόνον στόν διάλογο πού ἔγινε μεταξύ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τῶν ἀντιησυχαστῶν, ἀλλά κάνει προεκτάσεις καί στήν ἐποχή μας.
Σέ ἕνα σημεῖο γράφει ὅτι ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πού ἐκφράζεται μέσα ἀπό τίς εἰκόνες «ὄχι μόνο ἀναχαιτίζουν «πάλαι κακοδοξίαν», καί ἐκεῖνες τῆς ἐποχῆς του, ἀλλά προφανῶς προφητικῇ ἐμπνεύσει δύναται νά ἀπαντήση στούς μεταγενεστέρους ἀντιησυχαστές, Ρωμαιοκαθολικούς καί Προτεστάντες, πού δέν γνωρίζουν ἤ δέν ἐπεδίωξαν νά γνωρίσουν τήν διδασκαλία τοῦ «Θεολόγου καί Χρυσολόγου Πατρός»».
Σέ ἄλλο σημεῖο γράφει ὅτι «ἡ σημερινή θεολογία συνομιλεῖ μέ τόν δυτικό ὀρθολογισμό. Ὁ διάλογος ὑποδεικνύει τήν ἀσκητική ζωή Παλαμᾶ-Γρηγορίου (τοῦ Διαλόγου) καί τήν ἀντιμετώπιση τῶν αἱρέσεων». Πρέπει, δηλαδή, στόν σύγχρονο ἐκκοσμικευμένο δυτικό τρόπο ζωῆς νά παρουσιασθῆ καί χρησιμοποιηθῆ ἡ ἡσυχαστική παράδοση, ὅπως τήν ἐξέφρασε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Αὐτό τό ἴδιο πρέπει νά γίνη καί μέ τήν αἵρεση τοῦ Filioque.
Σέ ἄλλο σημεῖο γράφει ὅτι ὁ διάλογος μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς θά πρέπει νά διεξάγεται μέ βάση τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Γράφει:
«Ὁ Διάλογος μέ τήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία δέν δύναται νά διεξαχθεῖ χωρίς τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων, τήν ὁποία μέ δικό του θεολογικό λόγο ἀνέπτυξε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Δέν θέλω νά πιστεύσω αὐτό πού λέχτηκε ὅτι στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα μέ τήν πατριαρχική Ἐγκύκλιο τοῦ 1920, ἄρχισε νά παραμερίζεται ἡ σύσταση τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πρός τούς Ρωμαιοκαθολικούς καί ὅτι υἱοθετήθηκε ἄλλη προδιάθεση θεολογικοῦ διαλόγου. Δέν μπορῶ νά διανοηθῶ ὅτι υἱοθετοῦνται ἄλλες προϋποθέσεις γιά τόν Θεολογικό Διάλογο μέ τούς ἑτεροδόξους, καί δή μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς. Μία Μεταπατερική θεολογία χωρίς ἐκκλησιαστική πατερική ἐμπειρία ἐν χάριτι ἡσυχίας καί προσευχῆς εἶναι ἕνας ἄκαρπος διάλογος.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς μίλησε γιά ἄκτιστη χάρη τοῦ Θεοῦ καί γιά τόν ἡσυχασμό πού εἶναι ἡ μόνη μέθοδος πού ὁδηγεῖ τόν πιστό στή μέθεξη τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, τήν καταλλαγή. Χωρίς τήν ἀποδοχή τῆς ἄκτιστης χάριτος δέ μποροῦμε νά ἔχουμε μυστηριακή κοινωνία, παρά μία μυστηριακή «συγκοινωνία» (π. Ἰω. Ρωμανίδης). Πάντες οἱ Ἅγιοι, ἀπό τούς Ἀποστόλους μέχρι σήμερα, πού ζοῦμε τήν πληρέστερη ἀποκάλυψη τῆς Πεντηκοστῆς πρό τῆς δευτέρας παρουσίας, μετέχουμε τῆς Ἀκτίστου Χάριτος.
Εἶναι σημαντικό ὅτι ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος σέ ὁμιλία πού ἐκφώνησε ἐνώπιον τοῦ Καρδιναλίου τῶν Παρισίων Jean Marie Lustiger στήν Παναγία τῶν Παρισίων τό 1995, τόνισε ὅτι ἡ θεωρία τοῦ Θεοῦ πραγματοποιεῖται μέ τή μέθεξη τῆς ἀκτίστου χάριτος τοῦ Θεοῦ».
Τό βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ Ἀντωνίου Παπαδοπούλου πού παρουσίασα πιό πάνω εἶναι σημαντικό ἀπό κάθε πλευρά, διότι παρουσιάζει τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μέσα ἀπό τίς ἱερές εἰκόνες, καθώς ἐπίσης ἀντικρούει μέσα ἀπό τά κείμενα τοῦ ἁγίου τά ὅσα γράφουν καί ἑρμηνεύουν οἱ παλαιοί καί σύγχρονοι βαρλααμιστές καί ἐκτίθεται ἡ διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.–
© 2015 Ἱερὰ Μητρόπολις Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου.
“Εκκλησιαστική Παρέμβαση” – parembasis.gr