Το Βιβλίο της Γένεσης και ο Πρώιμος Άνθρωπος

Ένα άρθρο με θέμα «Η Αιώνια Βουλή» είχε δημοσιευθεί  στον  Τόμο 11 του  έντυπου «Ο Χριστιανός Ακτιβιστής», Φθινόπωρο /Χειμώνας 1997.  Πρόκειται  για μια ομιλία του Δρ. Αλεξάνδρου Καλομοίρου με θέμα «Εξέλιξη εναντίον  Δημιουργισμού», και την δική του ερμηνεία των παραδοσιακών διδαχών των  Πατέρων της Ορθοδόξου Εκκλησίας για την Γένεση. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί απάντηση στον Δρ. Καλόμοιρο από τον πατέρα Σεραφείμ Ρόουζ. Παρουσιάζεται αποσπασματικά, με πρωτοβουλία του κ. Frank Schaeffer.

    ΕΠΙ ΤΕΛΟΥΣ γράφω την απάντησή μου στην επιστολή σας περί Εξέλιξης.

Το ζήτημα της «εξέλιξης» είναι πολύ σημαντικό ζήτημα για τους  Ορθοδόξους Χριστιανούς, καθ’ ότι εμπεριέχει πολλά ερωτήματα τα οποία  άμεσα επηρεάζουν την Ορθόδοξη διδασκαλία και τις απόψεις μας, την  σχετική αξία της επιστήμης και της θεολογίας, την σύγχρονη φιλοσοφία και τις Πατερικές διδαχές, την ανθρωπολογία, την στάση μας απέναντι στα  γραπτά των Αγίων Πατέρων (δηλαδή, αν πράγματι παίρνουμε τα λόγια τους  στα σοβαρά και προσπαθούμε να ζήσουμε σύμφωνα με αυτά, ή πιστεύουμε  πρωτίστως στην σύγχρονη «σοφία», την σοφία του κόσμου, και αποδεχόμενοι  τους Πατέρες μόνο εφ’ όσον εναρμονίζονται με την «σοφία» αυτή), την  ερμηνεία μας των Αγίων Γραφών και ιδιαιτέρως το Βιβλίο της Γένεσης.   Στις γραμμές που ακολουθούν, θα προσπαθήσω να τοποθετηθώ σε όλα αυτά τα  θέματα.

Πολλές από τις διαφωνίες ανάμεσα στους «εξελικτές» και τους  «αντι-εξελικτές» είναι άσκοπες, για ένα βασικό λόγο: συνήθως δεν  διαφωνούν για το ίδιο πράγμα.  Ο ένας από αυτούς εννοεί ένα πράγμα όταν  ακούει την λέξη «Εξέλιξη», και ο άλλος εννοεί κάτι άλλο. Έτσι μαλώνουν  μάταια, επειδή δεν μιλούν καν για το ίδιο πράγμα. Οπότε, για να είμαι  ακριβής, θα σας πω ακριβώς τι εννοώ εγώ με την λέξη «Εξέλιξη», και που  είναι η ίδια έννοια που υπάρχει σε όλα τα επίσημα βιβλία περί Εξέλιξης.   Πρώτα όμως πρέπει να σας επισημάνω ότι στην επιστολή σας έχετε  χρησιμοποιήσει την λέξη «εξέλιξη» έτσι ώστε να της αποδίδετε δύο  διαφορετικά νοήματα, ενώ γράφετε σαν να πρόκειται για το ίδιο πράγμα.   Έχετε παραλείψει εδώ να διακρίνετε ανάμεσα σε επιστημονικά δεδομένα και  στην φιλοσοφία.

α. Γράφετε: «Τα πρώτα κεφάλαια της Αγίας Γραφής δεν είναι άλλο από την εξιστόρηση της  Δημιουργίας καθώς αυτή προχωρά και ολοκληρώνεται εν χρόνω….η  Δημιουργία δεν εμφανίστηκε μέσα σε μια στιγμή, αλλά ακολούθησε μια σειρά από εμφανίσεις, μια εξέλιξη σε έξι διαφορετικές «ημέρες».  Πώς θα  μπορούσαμε να αποκαλέσουμε αυτή την πρόοδο της Δημιουργίας εν χρόνω, αν  όχι «Εξέλιξη»;

Απαντώ: Όσα λέτε είναι αληθή, και αν επιθυμείτε, μπορείτε να αποκαλείτε αυτή την διαδικασία της Δημιουργίας «εξέλιξη», όμως αυτός δεν είναι ο  λόγος που υπάρχουν διαφωνίες επί της Εξέλιξης.  Όλα τα επιστημονικά  βιβλία ορίζουν την «εξέλιξη» ως μια συγκεκριμένη θεωρία για το ΠΩΣ τα πλάσματα εμφανίστηκαν εν χρόνω: δηλαδή, μέσω της μεταμόρφωσης του  ενός είδους πλάσματος σε ένα άλλο – «πολύπλοκες μορφές που προήλθαν από  απλούστερες μορφές» σε μια διαδικασία που διαρκεί αμέτρητα εκατομμύρια  έτη» (Storer, “General Zoology” – Γενική Ζωολογία).  Αργότερα, όταν  μιλάτε για το «εξελιγμένο ζώο» Αδάμ, φανερώνετε πως και εσείς πιστεύετε στην συγκεκριμένη αυτή επιστημονική θεωρία. Ευελπιστώ  να σας δείξω πως οι άγιοι Πατέρες ΔΕΝ πίστευαν σ’ αυτή την συγκεκριμένη  επιστημονική θεωρία, παρ’ ότι φυσικά δεν είναι η πιο σημαντική άποψη της διδασκαλίας της εξέλιξης, η οποία περισσότερο βασικά λαθεύει ως προς  την φύση του ανθρώπου, όπως θα δείξω πιο κάτω.

β. Λέτε πως: «Όλοι μας ήλθαμε στην ύπαρξη μέσω της εξέλιξης εν χρόνω. Μέσα στην μήτρα της  μητέρας μας, ο καθένας μας ήταν αρχικά ένας μονοκύτταρος  οργανισμός……και τελικά, ένας τέλειος άνθρωπος.»

Φυσικά, όλοι το πιστεύουν αυτό, είτε είναι «εξελικτές» είτε  «αντι-εξελικτές».  Όμως αυτό δεν έχει καμμία σχέση με την διδασκαλία  περί εξέλιξης που έχει τεθεί εν αμφιβόλω.

γ. Ξαναλέτε:  «Ποιάς φυλής ήταν ο Αδάμ; Της λευκής, της μαύρης, της ερυθρής ή της κίτρινης;   Πώς γίναμε τόσο διαφορετικοί ο ένας από τον άλλον, αφού είμαστε όλοι  απόγονοι ενός και μόνο ζευγαριού; Άραγε αυτή η διαφοροποίηση του  ανθρώπου μέσα στις διαφορετικές φυλές δεν είναι προϊόν εξέλιξης;»

Ξανα-απαντώ:  Όχι, αυτό ΔΕΝ είναι το νόημα της λέξης «εξέλιξη»!   Υπάρχουν πάρα πολλά βιβλία στην Αγγλική γλώσσα τα οποία ασχολούνται με  το ζήτημα της εξέλιξης από επιστημονική σκοπιά. Πιθανόν να μην γνωρίζετε πως πολλοί επιστήμονες απορρίπτουν το γεγονός της εξέλιξης (δηλαδή την  καταγωγή όλων των ζωντανών πλασμάτων μέσω μεταμόρφωσης από άλλα  πλάσματα), και πάρα πολλοί επιστήμονες δηλώνουν πως είναι αδύνατον να  γνωρίσουν μέσω της επιστήμης αν η εξέλιξη είναι αλήθεια ή όχι, επειδή  δεν υπάρχουν αποδείξεις που να το αποδεικνύουν -ή να το αποκλείουν-  οριστικά.  Αν θέλετε, σε μια άλλη επιστολή θα μπορούσα να συζητήσω μαζί  σας τις «επιστημονικές αποδείξεις» για την εξέλιξη. Σας διαβεβαιώ, πως  αν εξετάσετε αυτές τις αποδείξεις αντικειμενικά, χωρίς να είστε  προϊδεασμένος για το τι θα βρείτε εκεί μέσα, θα ανακαλύψετε πως δεν  υπάρχει ούτε ένα δείγμα απόδειξης για την εξέλιξη που να μην εξηγείται  εξ ίσου ικανοποιητικά από μια θεωρία «ειδικής δημιουργίας».  Σας  παρακαλώ να κατανοήσετε πως δεν προσπαθώ να σας πω ότι μπορώ να διαψεύσω την θεωρία της εξέλιξης μέσω επιστήμης –  απλώς σας λέω πως η θεωρία  της εξέλιξης δεν μπορεί ούτε να αποδειχθεί, ούτε να αποκλεισθεί, από την επιστήμη. Όσοι επιστήμονες ισχυρίζονται πως η εξέλιξη είναι «δεδομένη»,  στην πραγματικότητα απλώς ερμηνεύουν τα επιστημονικά δεδομένα με μια  φιλοσοφική θεωρία τους, και εκείνοι που ισχυρίζονται πως η εξέλιξη δεν  είναι γεγονός  παρομοίως ερμηνεύουν τα δεδομένα σύμφωνα με μια άλλη  φιλοσοφική θεωρία.  Με καθαρή επιστήμη και μόνο, είναι αδύνατον να  αποδείξουμε ή να αποκλείσουμε οριστικά το «γεγονός» της εξέλιξης. Πρέπει επίσης να γνωρίζετε πως πολλά βιβλία έχουν παρομοίως γραφτεί για τις  «δυσκολίες της εξελικτικής θεωρίας». Αν θέλετε, μπορώ ευχαρίστως να  συζητήσω μαζί σας μερικές από αυτές τις δυσκολίες, που φαντάζουν απόλυτα ανεξήγητες, αν η εξέλιξη είναι όντως «γεγονός».

Θέλω να σας διευκρινίσω κάτι :  Διόλου δεν αρνούμαι το γεγονός της  αλλαγής και της μεταμόρφωσης στην φύση∙  πως από ένα μικρό έμβρυο  προκύπτει, ένας ενήλικος άνδρας, πως ένα μεγάλο δέντρο βγαίνει από ένα  μικρό βελανίδι, πως νέες ποικιλίες οργανισμών αναπτύσσονται – είτε αυτές λέγονται «φυλές» ανθρώπων, είτε διάφορα είδη γατιών και σκυλιών και  οπωροφόρων δέντρων – όμως όλα αυτά δεν είναι «εξέλιξη», είναι απλώς  παραλλαγές ΕΝΤΟΣ ενός συγκεκριμένου είδους. Δεν αποδεικνύει, ούτε καν  υπαινίσσεται (εκτός αν ήδη το πιστεύετε, για μη-επιστημονικούς λόγους)  πως το ένα ή το άλλο είδος εξελίσσεται σε ένα αλλιώτικο είδος, ούτε πως όλα τα σημερινά πλάσματα είναι προϊόντα  μιας τέτοιας διαδικασίας, από έναν ή από ολίγους πρωτόγονους οργανισμούς. Πιστεύω πως αυτό είναι  -ολοφάνερα-  και η διδασκαλία του Μεγάλου Βασιλείου στην «Εξαήμερό» του,  όπως θα σας επισημάνω ευθύς αμέσως.

Στην Πέμπτη Ομιλία, μέσα στην παρ.9 της «Εξαημέρου» ο Άγιος Βασίλειος γράφει:

(Κανένας λοιπόν που διαβιώνει μέσα στην κακία ας μην έρχεται σε  απόγνωση, βλέποντας πως η μεν καλλιέργεια μεταβάλλει τις ποιότητες των  φυτών, και πως η επιμέλεια της ψυχής μπορεί να επικρατήσει πάνω από κάθε είδος αρρώστιας.)

Κανένας «εξελκικτής» και κανένας «αντι-εξελικτής» δεν πρόκειται να  αρνηθεί πως οι «ποιότητες» των δημιουργημάτων μπορούν να αλλάξουν. Αυτό  όμως δεν αποτελεί απόδειξη «εξέλιξης», παρά μόνο αν αποδειχθεί πως το  ένα είδος ή το ένα γένος μπορεί να μεταμορφωθεί σε άλλο, και ακόμα  περισσότερο, πως το κάθε είδος μεταμορφώνεται σε άλλο είδος, σε μια  αδιάκοπη αλυσίδα που φτάνει πίσω στον πρώτο και πιο πρωτόγονο οργανισμό.  Θα σας παρουσιάσω στη συνέχεια τι λέει ο Μέγας Βασίλειος πάνω στο θέμα  αυτό.

Γράφει πάλι ο Αγ. Βασίλειος (Εξαήμερος, 5, 6):

(Λέγουν, πώς δηλαδή η γη καρποφορεί τους σπόρους κατά γένος όποτε  σπέρνουμε  πολλές φορές το σιτάρι, κι’ όμως θερίζουμε το μαύρο αυτό  σιτάρι (τον κοινώς λεγόμενο «δαυλίτη» ή «αστοχιά»); Τούτο όμως δεν είναι μεταβολή του σπέρματος σε άλλο γένος, αλλ’ είναι ένα είδος νόσου και  ασθενείας αυτού. Διότι τούτο δεν έπαυσε να είναι σίτος, αλλά μαύρισε από την καύση, όπως και από την ονομασία του (δαυλίτης) μπορείς να μάθεις.)

Το εδάφιο αυτό μοιάζει μεν να μας υποδεικνύει πως ο Αγ. Βασίλειος δεν  πιστεύει σε «αλλαγή σε άλλο είδος», αλλά εγώ δεν το δέχομαι αυτό ως  αποδεικτικό στοιχείο, αφού επιθυμώ να γνωρίσω τι πραγματικά διδάσκει ο  Μέγας Βασίλειος, και όχι την δική μου αυθαίρετη ερμηνεία των λόγων του.  Το μόνο που μπορεί κανείς να πει για το εδάφιο αυτό, είναι πως ο Αγ.  Βασίλειος παραδέχεται κάποιου είδους «αλλαγή» στο σιτάρι, η οποία όμως  δεν είναι «αλλαγή σε άλλο είδος».  Μια τέτοια αλλαγή δεν είναι  «εξέλιξη».

Πάλι γράφει ο Αγ. Βασίλειος (Εξαήμερος, 5,9):

(Ήδη δε, μερικοί έχουν παρατηρήσει ότι εκριζώνοντας ή και καίγοντας τα πεύκα, στην θέση τους εμφανίζονται δάση)

Αυτό το απόσπασμα δεν αποδεικνύει τίποτε. Το αναφέρω, μόνο και μόνο  επειδή έχει χρησιμοποιηθεί από άλλους για να αποδείξουν πως ο Αγ.  Βασίλειος πίστευε:  (1) ότι το ένα είδος δημιουργήματος όντως αλλάζει σε άλλο (όμως εγώ θα επισημάνω πιο κάτω τι ακριβώς διδάσκει ο Αγ.  Βασίλειος στο θέμα αυτό), και (2) ότι ο Αγ. Βασίλειος έκανε επιστημονικά λάθη, μιάς και η διατύπωση αυτή είναι αναληθής.  Εδώ οφείλω να δηλώσω  μια βασική αλήθεια: η μοντέρνα επιστήμη, όταν ασχολείται με επιστημονικά δεδομένα, όντως γνωρίζει περισσότερα από τους αγίους Πατέρες, και οι  άγιοι Πατέρες θα μπορούσαν εύκολα να κάνουν λάθος, πάνω σε επιστημονικά  δεδομένα.  Όμως, εμείς δεν μελετούμε τους Πατέρες για επιστημονικά  δεδομένα. Τους μελετούμε για την αληθινή θεολογία και την αληθινή  φιλοσοφία η οποία βασίζεται επάνω στην θεολογία.  Και όμως, στην  περίπτωση αυτή ειδικά, συμβαίνει να είναι επιστημονικά ακριβής ο Αγ.  Βασίλειος, αφού πολλές φορές, όντως παρατηρείται πως σε ένα πευκόδασος  υπάρχει και ένα δυνατό υπόστρωμα κουκουναριών (στο δάσος όπου εμείς  ζούμε, είναι, συμπτωματικά, ένα παρόμοιο ανάμικτο δάσος πεύκων και  κουκουναριών), και όταν αφαιρείται το πεύκο με καύση, η υποκείμενη  στρώση κουκουναριών μεγαλώνει ταχύτατα και έτσι παρατηρείται η  «μεταβολή» από πευκόδασος σε δάσος κουκουναριών, μέσα σε 10 ή 15  χρόνια.  Αυτό όμως δεν είναι εξέλιξη, αλλά ένα άλλο είδος αλλαγής, και  τώρα θα σας δείξω πως ο Αγ. Βασίλειος δεν ήταν δυνατόν να είχε πιστέψει  πως το ίδιο το πεύκο στ’ αλήθεια μεταμορφώνεται ή εξελίσσεται σε  κουκουναριά.

Ας δούμε τώρα τι πίστευε ο Αγ. Βασίλειος σχετικά με την «εξέλιξη» ή την «οριστικότητα» του είδους.  Γράφει:

(Ώστε είναι αληθέστερο από κάθε άλλο πράγμα, ότι το κάθε τι που φυτρώνει,  προέρχεται ή από σπορά, ή έχει μέσα του κάποια δύναμη σπερματική.  Και  αυτό σημαίνει το: ‘κατά γένος’.  Διότι δεν παράγεται ελαιόδεντρο από το  βλαστάρι της καλαμιάς, αλλά από την μεν καλαμιά παράγεται άλλη καλαμιά,  από δε εκείνα που σπέρνονται, βλαστάνουν τα συγγενή είδη προς τα  σπαρέντα.  Έτσι και εκείνο που βλάστησε η γη κατά την πρώτη γένεση,  διασώζεται μέχρι και σήμερα, επειδή μέσα στη σειρά των γεννήσεων  διαφυλάγεται το γένος.) (Εξαήμερος 5,2.)

Και πάλι γράφει ο Αγ. Βασίλειος:

(…έτσι και η φύση των όντων, έχοντας μπει σε κίνηση με ένα πρόσταγμα,  συνεχίζει ομαλά την γέννηση και την φθορά μέσα στην κτίση,  διαφυλάττοντας την ακολουθία των γενών δια της γεννήσεως ομοίων  απογόνων, έως ότου φθάσει στο τέλος.  Διότι από τον ίππο παράγεται ίππος διάδοχος, και από τον λέοντα λέοντας και από τον αετό, αετός. Και αυτό  μας παραπέμπει σε κάθε ένα από τα ζώα, το οποίο συντηρείται με τις  διαδοχικές γεννήσεις, μέχρι της συντέλειας.  Κανένας χρόνος δεν  καταστρέφει ή εξαλείφει τα ιδιώματα των ζώων, αλλά, σαν η φύσις να  δημιουργήθηκε μόλις τώρα, τρέχει παράλληλα με τον χρόνο, πάντοτε νεαρά.) (Εξαήμερος,9, 3.)

Είναι αρκετά προφανές, πως ο Αγ. Βασίλειος δεν πίστευε πως το ένα είδος δημιουργήματος μεταμορφώνεται σε άλλο είδος, πολλώ μάλλον πως κάθε δημιούργημα που υπάρχει τώρα έχει εξελιχθεί από κάποιο άλλο  δημιούργημα, και ούτω καθ’ εξής, προχωρώντας πίσω προς τον πιο πρωτόγονο οργανισμό.  Αυτό είναι μια μοντέρνα, φιλοσοφική αντίληψη.

Οφείλω να σας πω, ότι δεν θεωρώ ιδιαίτερης σημασίας το ερώτημα αυτό  καθ’ εαυτό.  Θα αναλύσω αργότερα άλλα, πολύ πιο σοβαρά ερωτήματα.

Εάν ήταν όντως επιστημονικό δεδομένο πως ένα είδος δημιουργήματος μπορεί να μεταμορφωθεί σε ένα άλλο είδος,  δεν θα δυσκολευόμουν καθόλου να το πιστέψω, μιάς και ο Θεός μπορεί να  κάνει τα πάντα, και οι μεταμορφώσεις και οι διαφοροποιήσεις που και τώρα παρατηρούμε στην φύση (το έμβρυο που γίνεται άνθρωπος, το βελανίδι που  γίνεται τεράστιο δέντρο, η κάμπια που γίνεται πεταλούδα) είναι τόσο  εκπληκτικές, που θα ήταν πολύ εύκολο κανείς να πιστέψει πως το ένα είδος μπορεί να «εξελιχθεί» σε ένα αλλιώτικο είδος.  Όμως, δεν υπάρχει καμμία οριστική επιστημονική απόδειξη πως έχει συμβεί κάτι τέτοιο, πολλώ  μάλλον πως αυτό είναι και νόμος του Σύμπαντος και πως ό,τι ζει σήμερα  έχει τελικά προέλθει από κάποιο πρωτόγονο οργανισμό.  Είναι προφανές,  πως οι άγιοι Πατέρες δεν πίστευαν σε μια τέτοια θεωρία μιάς και η θεωρία της εξέλιξης δεν είχε εφευρεθεί παρά μόνο στην σύγχρονη εποχή. Η θεωρία αυτή είναι ένα προϊόν της μοντέρνας Δυτικής νοοτροπίας, και αν θέλετε,  μπορώ να σας δείξω αργότερα πώς ακριβώς εξελίχθηκε η θεωρία αυτή  παράλληλα με τον ρου της μοντέρνας φιλοσοφίας, από τον Descartes και  μετά – πολύ πριν τεθεί ζήτημα επιστημονικών αποδείξεων.  Η ιδέα της  εξέλιξης απουσιάζει παντελώς από το κείμενο της Γένεσης, σύμφωνα με το  οποίο το κάθε πλάσμα δημιουργείται «κατά το είδος του» και όχι «δια  μεταβολής του ενός είδους σε άλλο». Και ο άγιοι Πατέρες – όπως θα σας  δείξω λεπτομερώς πιο κάτω – αποδέχθηκαν το κείμενο της Γένεσης με  απλότητα, χωρίς να εντοπίζουν μέσα σ’ αυτό τις οποιεσδήποτε  «επιστημονικές θεωρίες» ή αλληγορίες.

Τώρα θα καταλάβετε για ποιόν λόγο δεν δέχομαι τις παραπομπές σας στον  Αγ. Γρηγόριο Νύσσης περί της «ανόδου της φύσεως, από το πιο μικρό στο  τέλειο» ως απόδειξη της εξέλιξης.  Εγώ πιστεύω – καθώς αφηγείται το ιερό κείμενο της Γένεσης – πως πράγματι υπήρχε μια Δημιουργία με τάξη, βήμα  προς βήμα, όμως πουθενά δεν αναφέρεται στην Γένεση ή στα κείμενα του Αγ.  Γρηγορίου Νύσσης πως το ένα είδος πλάσματος μεταμορφώθηκε σε άλλο  είδος, και πως όλα τα πλάσματα ήρθαν στην ύπαρξη με τον τρόπο αυτό!  Διαφωνώ μαζί σας, όταν λέτε πως «η Δημιουργία περιγράφεται στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης ακριβώς όπως την περιγράφει η μοντέρνα επιστήμη».  Αν, με τον όρο «μοντέρνα επιστήμη»,  υπονοείτε την εξελικτική επιστήμη, τότε πιστεύω πως σφάλλετε, καθώς σας έχω ήδη επισημάνει.  Κάνετε λάθος με το να υποθέτετε πως το είδος  της  ανάπτυξης που περιγράφεται στην Γένεση, στον Αγ. Γρηγόριο Νύσσης και σε  άλλους Πατέρες είναι το ίδιο με εκείνο που περιγράφει η διδασκαλία της  εξέλιξης, πάντως, ένας τέτοιος ισχυρισμός δεν γίνεται να αποτελεί απλός  υπόθεση, ούτε να λαμβάνεται ως δεδομένο, αλλά χρειάζεται να το  αποδείξετε, και πολύ ευχαρίστως μπορώ να συζητήσω μαζί σας αργότερα την «επιστημονική απόδειξη υπέρ και κατά της εξέλιξης»,  αν θέλετε. Η πρόοδος της Δημιουργίας σύμφωνα με το σχέδιο του Θεού  είναι ένα πράγμα – η δε μοντέρνα επιστημονική (αλλά στην πραγματικότητα  φιλοσοφική) θεωρία που διατείνεται πως είναι εντελώς άλλο πράγμα η  πρόοδος δια της μεταμόρφωσης του ενός είδους σε άλλο, ξεκινώντας από  έναν ή ολίγους πρωτόγονους οργανισμούς. Οι άγιοι Πατέρες δεν υποστήριζαν καμμία τέτοιου είδους μοντέρνα θεωρία – αν εσείς μπορείτε να μου  δείξετε πως  υποστήριζαν κάτι τέτοιο, θα σας ακούσω ευχαρίστως.

Αν, πάλι, με την έκφραση «μοντέρνα επιστήμη»  εννοείτε την επιστήμη που δεν είναι δέσμια της φιλοσοφικής θεωρίας της  εξέλιξης, θα συνεχίζω να διαφωνώ μαζί σας και θα σας δείξω πιο κάτω  γιατί πιστεύω -σύμφωνα με τους αγίους Πατέρες- πως η μοντέρνα επιστήμη  δεν μπορεί να επικαλεσθεί την παραμικρή γνώση της Εξαήμερης Δημιουργίας.  Όπως και να έχει το πράγμα, είναι πολύ αυθαίρετο να ταυτίζει κανείς τα  γεωλογικά στρώματα της γης με τις «περιόδους της δημιουργίας».  Υπάρχουν πολλές δυσκολίες στην αφελή αυτή αντιστοιχία μεταξύ Γένεσης και  επιστήμης.  Μήπως η «μοντέρνα επιστήμη» πιστεύει πως η χλόη και τα  δένδρα της γης πράγματι υπήρχαν επί μακράς γεωλογικής περιόδου, πριν από την εμφάνιση του Ήλιου, ο οποίος δημιουργήθηκε μόλις την «Τέταρτη  Ημέρα» της Δημιουργίας;  Πιστεύω πως κάνετε σοβαρό λάθος, με το να  συνδέετε την δική σας ερμηνεία της Αγίας Γραφής με μια συγκεκριμένη  επιστημονική θεωρία (όχι επιστημονικό «δεδομένο»).  Είμαι της γνώμης πως η δική μας ερμηνεία της Αγίας Γραφής δεν θα έπρεπε να συνδέεται με  οποιαδήποτε επιστημονική θεωρία – είτε αυτή είναι «εξελικτική», είτε   είναι άλλη.  Καλύτερα να αποδεχθούμε τις ιερές Γραφές όπως μας τις  διδάσκουν οι άγιοι Πατέρες (που θα αναπτύξω πιο κάτω), και ας μην  κάνουμε εικασίες για το «πώς» της Δημιουργίας.   Η διδασκαλία της  εξέλιξης είναι μια νέα εικασία για το «πώς» της Δημιουργίας και από  πολλές απόψεις, αντικρούει την διδασκαλία των αγίων Πατέρων, όπως θα  δείξω στην συνέχεια.

Βεβαίως αποδέχομαι τις παραπομπές σας από τον  Αγ. Γρηγόριο Νύσσης. Έχω βρεί και άλλες που τις μοιάζουν, στους αγίους Πατέρες. Και βεβαίως δεν  αρνούμαι πως η φύση μας είναι εν μέρει μια φύση ζώου και πως είμαστε  δεμένοι με ολόκληρη την κτίση, που αποτελεί αληθινά θαυμαστή ένωση.

Όμως όλα αυτά δεν έχουν την παραμικρή σχέση με την διδασκαλία της  εξέλιξης – την διδασκαλία εκείνη που ορίζεται σε όλα τα επίσημα βιβλία  ως η καταγωγή όλων των σήμερα υπαρχόντων κτισμάτων από ένα ή περισσότερα πρωτόγονα πλάσματα, μέσω της διαδικασίας της μεταμόρφωσης του ενός  είδους σε εντελώς άλλο είδος.

Επί πλέον, πρέπει να αντιληφθείτε (και τώρα πλησιάζω τις σημαντικές  διδαχές των αγίων Πατέρων επί του θέματος) πως ο ίδιος ο Αγ. Γρηγόριος  Νύσσης σαφέστατα δεν πίστευε σε πράγματα όπως την μοντέρνα διδασκαλία  της εξέλιξης, καθώς μας διδάσκει πως ο πρώτος άνθρωπος, ο Αδάμ, όντως  δημιουργήθηκε άμεσα από τον Θεό, και πως δεν παράχθηκε όπως όλοι οι  άλλοι άνθρωποι.  Στο βιβλίο του «Κατά Ευνομίου», γράφει:

«Ο πρώτος άνθρωπος, και ο άνθρωπος που γεννήθηκε εξ αυτού, έλαβαν την  ύπαρξή τους με διαφορετικό τρόπο – ο δεύτερος με την σαρκική συνεύρεση,  και ο πρώτος με ‘καλούπωμα’ από τον ίδιο τον Χριστό – και όμως, παρ’ ότι πιστεύεται πως είναι δύο, δεν διαχωρίζονται κατά τον ορισμό της ύπαρξής τους, και δεν εκλαμβάνονται ως δύο διαφορετικά όντα…. Η αντίληψη περί της «ανθρωποσύνης» του Αδάμ και του Άβελ δεν εμπεριέχει καμμία απόκλιση ως προς την προέλευσή τους, όπως και η σειρά ή ο τρόπος με τον οποίο  ήρθαν στην ύπαρξη  δεν προσδίδουν την οποιαδήποτε διαφορά στην φύση τους.» (Κατά Ευνομίου, 10: 34)

Και πάλι:

Εκείνο που διαθέτει λογική, και είναι θνητό, και είναι ικανό για σκέψη  και γνώση ονομάζεται «άνθρωπος»,  εξ ίσου στην περίπτωση του Αδάμ και  του Άβελ, και αυτό το όνομα της φύσης δεν αλλάζει, ούτε από το γεγονός  πως ο Άβελ ήρθε στην ύπαρξη δια της αναπαραγωγής, ούτε από το δεδομένο  πως ο Αδάμ ήρθε στην ύπαρξη χωρίς την διαδικασία αναπαραγωγής.   (Απάντηση εις τον Ευνόμιο, 2^ο βιβλίο, σελ.299 στην Αγγλική έκδοση).

Βεβαίως συμφωνώ με την διδασκαλία του Αγ. Αθανασίου την οποία  αναφέρετε, πως «ο πρωτόπλαστος ήταν φτιαγμένος από το χώμα όπως όλοι,  και πως το χέρι που είχε φτιάξει τον Αδάμ τότε, δημιουργεί και τώρα και  πάντα εκείνους που έρχονται μετά από αυτόν.»

Πώς είναι δυνατόν να αρνηθεί κανείς αυτήν την ολοφάνερη αλήθεια της  συνεχούς δημιουργικής δράσης του Θεού;  Όμως, αυτή η γενική αλήθεια  διόλου δεν αντικρούει την ειδική αλήθεια πως ο πρώτος άνθρωπος  κατασκευάστηκε με τρόπο αλλιώτικο από ότι όλοι οι άλλοι άνθρωποι, όπως  μας διδάσκουν ξεκάθαρα και άλλοι Πατέρες.  Έτσι, ο Αγ. Κύριλλος  Ιεροσολύμων αποκαλεί τον μεν Αδάμ «πρωτόπλαστο άνθρωπο του Θεού» αλλά  τον Κάϊν τον αποκαλεί «πρωτογενή άνθρωπο». (Κατηχητικές Ομιλίες, Β, 7).   Αλλού, διδάσκει ξεκάθαρα – συζητώντας την δημιουργία του Αδάμ – πως ο  Αδάμ δεν είχε συλληφθεί από άλλο σώμα:  «…Το ότι συλλαμβάνονται σώματα από σώματα, αν και αξιοθαύμαστο, είναι πάντως δυνατό. Όμως, το να γίνει το χώμα της γης άνθρωπος,  αυτό είναι ακόμα πιο αξιοθαύμαστο.»   (Κατηχητικές Ομιλίες, ΙΒ, 30).

Ακόμα, ο θείος Γρηγόριος ο Θεολόγος γράφει:

«Είναι πιθανό, εκείνοι που αποδίδουν το Άκτιστο και το Κτιστό σε φύσεις αμφιλεγόμενων θεών να κάνουν τον Αδάμ  και τον Σηθ διαφορετικούς κατά  την φύση, αφού ο πρώτος δεν ήταν γεννημένος από σάρκα (επειδή είχε  δημιουργηθεί), ενώ ο δεύτερος ήταν γεννημένος από τον Αδάμ και την Εύα.»  (Ομιλία επί των Φώτων, ΙΒ)

Και ο ίδιος Πατέρας λέει με ακόμα περισσότερη σαφήνεια:

«Και ο Αδάμ λοιπόν;  Μην τυχόν δεν ήταν το μόνο άμεσο δημιούργημα του  Θεού; Ναι, θα πείτε. Ήταν λοιπόν ο μόνος άνθρωπος;  Με κανένα τρόπο.   Και για ποιόν λόγο, παρά μόνο επειδή όλη η ανθρωπότητα αποτελεί απ’  ευθείας δημιουργία;  Αφού και το γεννηθέν είναι επίσης άνθρωπος.» (Third Theological Oration, On the Son, ch. XI)

Και ο Αγ. Ιωάννης ο  Δαμασκηνός, του οποίου η θεολογία περιέχει επακριβώς την διδασκαλία όλων των πρώιμων Πατέρων, γράφει:

«Ο πρωταρχικός σχηματισμός (του ανθρώπου) ονομάζεται «δημιουργία», και όχι  «γέννηση», διότι η δημιουργία είναι ο αρχικός σχηματισμός στα χέρια του Θεού, ενώ η γέννηση είναι η διαδοχή του ενός από τον άλλον που έγινε  υποχρεωτικά, λόγω της θανατικής ποινής που μας επιβλήθηκε εξ αιτίας της  παρακοής.»  (Περί Ορθοδόξου Πίστεως, Β, 30)

Και για την Εύα, τι λέτε;  Μήπως δεν πιστεύετε πως – σύμφωνα με την  διδαχή της Γραφής και των αγίων Πατέρων – εκείνη δημιουργήθηκε από το  πλευρό του Αδάμ, και δεν γεννήθηκε από κάποιο άλλο πλάσμα; Όμως ο Αγ.  Κύριλλος γράφει:

 «Η Εύα γεννήθηκε από τον Αδάμ, και δεν συνελήφθη από μητέρα, παρά προήλθε μόνο εξ ενός ανδρός.» (Κατηχητικές Διδαχές ΙΒ, 29)

Και ο Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συγκρίνοντας την Υπεραγία Θεοτόκο με την Εύα, γράφει:

«Καθώς η δεύτερη είχε προέλθει από τον Αδάμ χωρίς ένωση, έτσι και η  πρώτη προσήγαγε τον νέο Αδάμ, ο οποίος προήλθε σύμφωνα με τους νόμους  της τεκνοποιίας, αλλά και πάνω από την φύση της διαδοχής.»  (Περί της  Ορθοδόξου Πίστεως, Δ, 14)

Θα μπορούσα να παραθέσω και άλλους αγίους Πατέρες επί του θέματος  αυτού, αλλά δεν θα το κάνω, παρά μόνο αν εσείς αμφισβητήσετε το σημείο  αυτό.  Αλλά, με όλη αυτή την συζήτηση, δεν έφτασα ακόμα στα πιο  σημαντικά ερωτήματα  που εγείρονται από την θεωρία της εξέλιξης, έτσι θα προχωρήσω τώρα σε ορισμένα από αυτά.

Σε όσα έγραψα για τον Αδάμ και την Εύα, θα προσέξατε ότι αναφερόμουν στους αγίους  Πατέρες, οι οποίοι ερμηνεύουν το κείμενο της Γένεσης με ένα τρόπο που θα μπορούσε να αποκληθεί μάλλον «κυριολεκτικός».  Να υποθέσω πως προτιμάτε να ερμηνεύετε το κείμενο  περισσότερο «αλληγορικά», όταν λέτε πως η  πίστη στην άμεση δημιουργία του Αδάμ από τον Θεό είναι «μια πολύ στενή  αντίληψη των Αγίων Γραφών»;  Αυτό είναι ένα απόλυτα ζωτικό σημείο, και  εκπλήσσομαι με την διαπίστωση πως «Ορθόδοξοι εξελικτές» διόλου δεν  γνωρίζουν με ποιόν τρόπο οι Πατέρες ερμηνεύουν το βιβλίο της Γένεσης.  Είμαι βέβαιος πως θα συμφωνήσετε μαζί μου, πως δεν είμαστε ελεύθεροι να  ερμηνεύουμε της ιερές Γραφές όπως μας αρέσει, αλλά οφείλουμε να τις  ερμηνεύουμε με τον τρόπο που ας διδάσκουν οι άγιοι Πατέρες.  Φοβούμαι  πως όσοι ομιλούν για την Γένεση και την εξέλιξη δεν δίνουν σημασία στην  αρχή αυτή.  Κάποιοι άνθρωποι έχουν τόση έγνοια να πολεμούν τον  Προτεσταντικό Φονταμενταλισμό, που φτάνουν στα άκρα προκειμένου να  αντικρούσουν όποιον επιθυμεί να ερμηνεύσει το ιερό κείμενο της Γένεσης  «κυριολεκτικά». Κάνοντάς το όμως, δεν αναφέρονται ποτέ στον Μέγα  Βασίλειο ή σε άλλους σχολιαστές του Βιβλίου της Γένεσης, οι οποίοι  δηλώνουν ξεκάθαρα τις αρχές που πρόκειται και εμείς να ακολουθήσουμε  κατά την ερμηνεία μας του ιερού κειμένου.

Φοβούμαι πως πολλοί από εμάς – που διατεινόμαστε πως ακολουθούμε την  Πατερική παράδοση – είμαστε μερικές φορές απρόσεκτοι και εύκολα  καταλήγουμε να αποδεχόμαστε την δική μας «σοφία» στην θέση των  διδασκαλιών των αγίων Πατέρων.  Πιστεύω ακράδαντα πως η σύνολη  κοσμοθεωρία και φιλοσοφία βρίσκονται μέσα στους αγίους Πατέρες: αν  αφουγκραζόμασταν την δική τους διδασκαλία αντί να νομίζουμε πως είμαστε  αρκετά σοφοί ώστε να διδάσκουμε τους άλλους από την δική μας «σοφία»,  δεν θα ξεστρατίζαμε.

Και τώρα, ζητώ να εξετάσετε μαζί μου το πολύ σημαντικό και θεμελιώδες  ερώτημα: πώς μας διδάσκουν οι άγιοι Πατέρες να ερμηνεύουμε το βιβλίο της Γένεσης;  Ας αφήσουμε κατά μέρος τις προκαταλήψεις μας περί  «κυριολεκτικών» ή «αλληγορικών» ερμηνειών, και ας δούμε τι μας διδάσκουν οι άγιοι Πατέρες σχετικά με την ανάγνωση του κειμένου της Γένεσης.

Δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε κάτι καλύτερο από το να αρχίσουμε με τον ίδιο  τον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος έγραψε τόσο εμπνευσμένα για τις Έξι Ημέρες  της Δημιουργίας. Στην Εξαήμερό του γράφει:

(Εκείνοι που δεν αποδέχονται τις κοινές έννοιες των Γραφών λένε πως το  νερό δεν είναι νερό αλλά κάποια αλλιώτικη φύση, και εξηγούν το φυτό και  το ψάρι σύμφωνα με την δική τους γνώμη, και περιγράφουν επίσης την  γένεση των ερπετών και των θηρίων, κάνοντας αλλαγές σύμφωνα με τις δικές τους ιδέες, όπως κάνουν οι ερμηνευτές ονείρων, οι οποίοι ερμηνεύουν για τους δικούς τους σκοπούς όσα βλέπουν μέσα στα όνειρά τους. Όταν εγώ  ακούω χορτάρι, κατανοώ χορτάρι, και παρομοίως το φυτό, και το ψάρι, και  το θηρίο και το κτήνος – όπως λέγονται, έτσι τα αποδέχομαι. Διότι, δεν  ντρέπομαι για το Ευαγγέλιο…….

Επειδή αυτά που δεν ήταν ουσιώδη για μας (ο Μωυσής)  τα αποσιώπησε σαν  άχρηστα πράγματα, εγώ λοιπόν, για τον λόγο αυτό, θα  προτιμήσω την μωρανθείσα σοφία περισσότερο από τα λόγια του Αγίου  Πνεύματος;  Ή θα προτιμήσω να δοξάσω Εκείνον που δεν κράτησε το μυαλό  μας απασχολημένο με μάταια πράγματα, αλλά οικονόμησε ώστε να είναι  καταγεγραμμένα όλα εκείνα που είναι για την οικοδομή και τον καταρτισμό  των ψυχών μας;  Κάτι που μου φαίνεται πως δεν είχαν συνειδητοποιήσει  ορισμένοι που επιχείρησαν -με κάποιες προσθήκες και τροπολογίες- να  προσδώσουν στα ήδη γραμμένα μια σεμνότητα δικής τους επινόησης. Αλλά  αυτό είναι το «έκανε τον εαυτόν του σοφότερο από τις αποκαλύψεις του  Πνεύματος», όπου, προσποιούμενος πως εξηγεί, εισάγει τις δικές του  ιδέες.  Για τον λόγο αυτό, ας κατανοείται όπως γράφτηκε. (Εξαήμερος 9,1)

Είναι φανερό πως ο Άγ. Βασίλειος μας προειδοποιεί πως πρέπει να  αποφεύγουμε να «εξηγούμε ελαφρά τη καρδία» τα πράγματα της Γένεσης τα  οποία είναι δύσκολα να κατανοήσει η κοινή λογική μας – κάτι που είναι  πολύ εύκολο για ένα «φωτισμένο» σύγχρονο άνθρωπο να κάνει, ακόμα και αν  είναι Ορθόδοξος Χριστιανός.  Οπότε, ας επιδιώξουμε μάλλον να  κατανοήσουμε την ιερά Γραφή όπως την κατανοούν οι Πατέρες, και όχι  σύμφωνα με την σύγχρονη «σοφία» μας.  Και ας μην αρκεσθούμε στις απόψεις ενός μόνο Πατέρα, αλλά, ας εξετάσουμε και τις απόψεις άλλων αγίων  Πατέρων.

Ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σχολιασμούς του βιβλίου της Γένεσης  είναι εκείνος του Αγ. Εφραίμ του Σύρου.  Οι απόψεις του έχουν ιδιαίτερη  βαρύτητα για μας, για τον λόγο ότι ήταν «Ανατολικός» και γνώριζε καλά  την Εβραϊκή γλώσσα.  Σύγχρονοι μελετητές μας λένε πως οι «Ανατολικοί»  έχουν την τάση να δίνουν «αλληγορικές» ερμηνείες, και πως το βιβλίο της  Γένεσης θα έπρεπε ομοίως να κατανοείται με τον τρόπο αυτό.  Όμως, ας  δούμε τι λέει ο Άγιος Εφραίμ στον σχολιασμό του για την Γένεση:

Κανείς δεν πρέπει να νομίζει πως η Δημιουργία των Έξι Ημερών είναι  αλληγορία. Είναι το ίδιο ανεπίτρεπτο να λέει κανείς πως εκείνο που  φαίνεται (σύμφωνα με την αφήγηση) να έχει δημιουργηθεί σε διάστημα έξι  ημερών, να είχε δημιουργηθεί μέσα σε μια μόνο στιγμή, και παρομοίως, πως ορισμένα ονόματα που εμφανίζονται μέσα στην αφήγηση είτε δεν  υποδηλώνουν το παραμικρό, ή υποδηλώνουν κάτι άλλο.  Τουναντίον, οφείλει  κανείς να γνωρίζει πως, έτσι όπως ο ουρανός και η γη τα οποία είχαν  δημιουργηθεί εξ αρχής είναι πράγματι ο ουρανός και η γη, και δεν  σημαίνουν κάτι άλλο που να αναγνωρίζεται με το όνομα «ουρανός» και   «γη», έτσι και όσα άλλα πράγματα αναφέρονται ως κτιστά και βαλμένα σε  τάξη – μετά από την δημιουργία του ουρανού και της γης – δεν  αποτελούν  κούφια ονόματα, αλλά, η ίδια η ουσία των κτιστών φύσεών τους αντιστοιχεί στην δύναμη αυτών των ονομάτων. (Σχολιασμός επί της Γένεης, κεφ.1)

Φυσικά, όλα αυτά δεν είναι παρά γενικές αρχές. Ας δούμε τώρα ορισμένες  συγκεκριμένες  εφαρμογές των αρχών αυτών από τον Άγιο Εφραίμ:

Παρ’ ότι το φως και τα σύννεφα είχαν δημιουργηθεί μέσα σε μια  απειροελάχιστη στιγμή, η ημέρα και η νύχτα της Πρώτης Ημέρας είχαν  διάρκεια 12 ωρών εκάστη.  (του ιδίου)  Και πάλι:

Όταν, σε ένα σπινθήρισμα του ματιού, αφαιρέθηκε η πλευρά (του Αδάμ) και το ίδιο αστραπιαία η σάρκα πήρε την θέση της και η γυμνή πλευρά  προσέλαβε την πλήρη μορφή και όλη την ομορφιά της γυναικός, τότε ο Θεός  την οδήγησε να την παρουσιάσει στον Αδάμ. (του ιδίου)

Είναι ολοφάνερο, πως ο Άγιος Εφραίμ διαβάζει το βιβλίο της Γένεσης  «όπως γράφτηκε». Όταν ακούει για την «πλευρά του Αδάμ», καταλαβαίνει  «πλευρά του Αδάμ», και δεν το εκλαμβάνει ως αλληγορική έκφραση κάποιου  άλλου υπονοούμενου.  Παρομοίως, εκλαμβάνει τις Έξι Ημέρες της  Δημιουργίας ως μόνο έξι ημέρες, εκάστη με 24 ώρες, τις οποίες διαιρεί σε  «εσπέρας» και πρωία» με 12ωρη διάρκεια η κάθε μία τους.

Γράφετε:  «Εφ’  όσον ο ίδιος ο Θεός δημιούργησε τον Χρόνο, το να δημιουργήσει κάτι  ‘στιγμιαία’ θα αποτελούσε πράξη αντίθετη στην ίδια την απόφασή Του και  το θέλημά Του… Όταν ομιλούμε για την δημιουργία των αστέρων, των  φυτών, των ζώων και του ανθρώπου δεν ομιλούμε για θαύματα – δεν ομιλούμε για τις ασυνήθιστες επεμβάσεις του Θεού στην Δημιουργία, αλλά για την  ‘φυσική’ διαδρομή της Δημιουργίας.»

Αναρωτιέμαι, μήπως έχετε υποκαταστήσει εδώ την διδασκαλία των αγίων  Πατέρων με λίγη από την «σύγχρονη σοφία»;  Τι είναι η αρχή όλων των  πραγμάτων, παρά ένα θαύμα;  Σας έχω ήδη δείξει πως ο Αγ. Γρηγόριος  Νύσσης, ο Αγ. Κύριλλος Ιεροσολύμων, ο Αγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος και  ο  Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός (και μάλιστα όλοι οι Πατέρες) διδάσκουν πως ο  πρώτος άνθρωπος Αδάμ εμφανίσθηκε με ένα τρόπο που διέφερε από την φυσική προέλευση όλων των άλλων ανθρώπων. Παρομοίως, τα πρώτα πλάσματα –  σύμφωνα με το ιερό κείμενο της Γένεσης – εμφανίσθηκαν με ένα τρόπο  διαφορετικό από εκείνο των απογόνων τους:  εκείνα εμφανίσθηκεαν, όχι με  φυσική αναπαραγωγή, αλλά με ένα λόγο του Θεού. Η μοντέρνα θεωρία της  εξέλιξης το αρνείται αυτό, επειδή η θεωρία της εξέλιξης εφευρέθηκε από  απίστους, οι οποίοι επιθυμούσαν να αρνηθούν την  ενέργεια του Θεού στην  Δημιουργία, και να την εξηγήσουν την Δημιουργία μονάχα με «φυσικά»  μέσα.  Δεν μπορείτε λοιπόν να δείτε τι είδους φιλοσοφία κρύβεται πίσω  από την θεωρία της εξέλιξης;

Τι λένε οι άγιοι Πατέρες για αυτό;  Έχω ήδη κάνει αναφορά στον Αγ.  Εφραίμ τον Σύρο, του οποίου ολόκληρος ο σχολιασμός της Γένεσης  περιγράφει πώς όλες οι δημιουργικές ενέργειες του Θεού πραγματοποιούνται στιγμιαία, παρ’ ότι οι ολόκληρες «Ημέρες» της Δημιουργίας διαρκούν 24  ώρες η εκάστη.  Τώρα ας δούμε τι έχει να πει ο Μέγας Βασίλειος για τις  δημιουργικές ενέργειες στην Εξαήμερό του.  Αναφερόμενος στην Τρίτη Ημέρα της Δημιουργίας, ο Μέγας Βασίλειος λέει:

. Ἐπὶ τούτῳ τῷ ῥήματι πᾶσαι μὲν λόχμαι κατεπυκνοῦντο· πάντα δὲ ἀνέτρεχε δένδρα……. πάντες δὲ θάμνοι εὐθὺς ἦσαν ἀμφίκομοι καὶ δασεῖς· καὶ τὰ  στεφανωματικὰ λεγόμενα τῶν φυτῶν, αἵ τε ῥωδωνιαὶ καὶ μυρσίναι καὶ  δάφναι, πάντα ἐν μιᾷ καιροῦ ῥοπῇ, οὐκ ὄντα πρότερον ὑπὲρ τῆς γῆς, εἰς τὸ εἶναι παρῆλθε

(Επί του λόγου αυτού, πύκνωσαν όλες οι λόχμες με θάμνους, ξεπετάχτηκαν   παντού όλα τα δένδρα…… όλοι δε οι θάμνοι έγιναν αμέσως με πυκνό  φύλλωμα τριγύρω, και τα λεγόμενα στεφανωτικά φυτά (όπως οι  τριανταφυλλιές, οι μυρσίνες και οι δάφνες) όλα τους, σε μία μονάχα  στιγμή, αν και δεν υπήρχαν καν επί της γης προηγουμένως, ήρθαν στην  ύπαρξη.)   (Εξαήμερος 5,6)

Ξανά, λέει:

(‘Βλαστησάτω η γη…’ Αυτό το μικρό πρόσταγμα ήταν άμεσα  και μια  απέραντη φύση και ένας έντεχνος λόγος, που εκτέλεσε γρηγορότερα και από  την σκέψη μας τις μυριάδες ιδιότητες όλων όσων φυτρώνουν.) (Εξαήμερος 5, 10)

Και πάλι, την Πέμπτη Ημέρα:

(Ήρθε πρόσταγμα, και αμέσως έγιναν ενεργά τα ποτάμια, και οι λίμνες  γόνιμες, με τα γένη των πλασμάτων που ταίριαζαν στο καθένα, και που τους ήσαν φυσικά.) (Εξαήμερος 7, 1)

Παρομοίως, ο Άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος