Σύντομη αναφορά στο συγγραφικό έργο του μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου

του Πρωτ. π. Θωμά Βαμβίνη

Ο μ. Θεόκλητος Διονυσιάτης είναι γνωστός στο πλήρωμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως ο αρθρογράφος και συγγραφέας που συνετέλεσε σημαντικά στο να ανασυρθή από την λήθη το περιεχόμενο του ορθόδοξου ασκητισμού.

Ενταγμένος στην παράδοση του αγιορειτικού μοναχισμού, κάτω από την καθοδήγηση του γέροντά του Γαβριήλ Διονυσιάτη, εντρύφησε, ως βιβλιοθηκάριος της Μονής Διονυσίου, στα κείμενα των αγίων Πατέρων, κυρίως των φιλοκαλικών, και κατόπιν με την εμπειρία που από εκεί απέκτησε, προσπάθησε να παρέμβη αποτελεσματικά, ώστε να αλλάξη το αντιμοναχικό κλίμα, που πήγαινε να γίνη καθεστώς στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Η θεολογική συγγραφική του δραστηριότητα αρχίζει το 1951, με αρθρογραφία στα περιοδικά «Άγιος Παύλος Ξηροποταμίτης» και «Αγιορειτική Βιβλιοθήκη». Πολλά άρθρα του με ησυχαστικό περιεχόμενο δημοσιεύθηκαν αργότερα στο περιοδικό «Τρεις Ιεράρχαι», αλλά και στα περιοδικά «Ανάπλασις», «Ενορία», «Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς» κ.α.. Ιδιαίτερη σχέση φαίνεται ότι είχε με το περιοδικό και τις εκδόσεις «Αγιορειτική Βιβλιοθήκη», που διηύθυνε στο Βόλο ο εκδότης πολλών πατερικών κειμένων Σωτήριος Σχοινάς.

Η αρθρογραφία του μ. Θεοκλήτου, που συνεχίστηκε με θεολογική νηφαλιότητα και διεισδυτικότητα, μέχρι τα βαθιά του γεράματα, είναι συγκεντρωμένη σε δέκα τόμους με τίτλο «Αθωνικά άνθη». Εκεί βλέπει κανείς τον αγιορείτη μοναχό, με σοφία και διάκριση –χρησιμοποιώντας, ανάλογα με τις περιστάσεις, τον «στυπτικό οίνο» η το «καταπραϋντικό έλαιο», ως άλλος καλός Σαμαρείτης– να παρεμβαίνη σε θέματα που απασχολούν τον λαό της Εκκλησίας. Ασχολείται με θέματα μοναχικά, θεολογικά, αλλά και ευρύτερα εκκλησιαστικά. Πρέπει να σημειωθή ότι για πολλά χρόνια η θεολογική του παρέμβαση γινόταν μέσω του περιοδικού «Αθωνικοί Διάλογοι», που ο ίδιος εξέδιδε, στην αρχή πολυγραφημένο και κατόπιν με τυπογραφικά στοιχεία. Κύριος αρθρογράφος και σχολιαστής του περιοδικού ήταν ο ίδιος, χωρίς να απουσιάζουν και σημαντικές συνεργασίες άλλων.

Το διακριτικό και ταυτόχρονα αγωνιστικό πνεύμα του το βλέπει κανείς σε όλα του τα κείμενα, από το πρώτο ως το τελευταίο. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικά τα δύο παλαιότερα από τα άρθρα του, που περιλαμβάνονται στον πρώτο τόμο της σειράς «Αθωνικά άνθη». Το πρώτο έχει τίτλο: «Ενώ εκπνέει το 1950» και δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 1951 στο περιοδικό «Άγιος Παύλος Ξηροποταμίτης». Σ’ αυτό το άρθρο διεκτραγωδεί την μεταπολεμική κατάσταση της ανθρωπότητας, βλέποντας τα πράγματα από την μέσα όψη τους, και επαινεί το έργο της Εκκλησίας, των κατηχητικών σχολείων και των χριστιανικών αδελφοτήτων.  Το δεύτερο άρθρο έχει τίτλο: «Μοναχισμός και Κατηχητικά» και δημοσιεύθηκε στην «Αγιορειτική Βιβλιοθήκη», τον Δεκέμβριο του 1951. Σ’ αυτό το άρθρο του αρχίζει τον αγώνα για την αναζωογόνηση του ορθόδοξου μοναχισμού –και ιδιαίτερα του αγιορειτικού– με την κριτική του αντιμοναχικού, αντιησυχαστικού πνεύματος που πήγαινε να επικρατήση «τω καιρώ εκείνω» στο κατηχητικό έργο της Ελλαδικής Εκκλησίας. Δεν στέκεται στα σχήματα που παίρνει το ιεραποστολικό έργο της Εκκλησίας η των αδελφοτήτων· τον ενδιαφέρει το πνεύμα του· το αν είναι το πνεύμα των αγίων Πατέρων η ένα αλλότριο εγκοσμιοκρατικό, αιρετικό πνεύμα.

Το πρώτο του βιβλίο, που τον καθιέρωσε ως ένα γνήσιο εκφραστή του ορθόδοξου ασκητισμού, είναι το «Μεταξύ ουρανού και γης», το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαδημητρίου το 1956 και γνώρισε πολλές εκδόσεις και μεταφράσεις. Στο βιβλίο αυτό, με την μορφή διαλόγου, που είναι ένας προσφιλής τρόπος εκφράσεως του μ. Θεοκλήτου, γίνεται μια εισαγωγή στα θεολογικά και ασκητικά θεμέλια του αγιορειτικού μοναχισμού. Το βιβλίο αυτό επαινέθηκε από την Ακαδημία Αθηνών.

Από τον εκδοτικό οίκο Παπαδημητρίου εκδόθηκε το 1959 και το δεύτερο βιβλίο του π. Θεοκλήτου, που αναφέρεται στον βίο και τα έργα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, καθώς και άλλα σημαντικά βιβλία του, όπως οι τέσσερις πρώτοι τόμοι της σειράς «Αθωνικά άνθη», «Ο κοσμοκαλόγηρος Παπαδιαμάντης» κ.α.. Αξίζει να σημειωθή ότι ο πρώτος τόμος με τα άρθρα και μελετήματά του κυκλοφόρησε το 1962, με αφορμή τον εορτασμό της χιλιετηρίδος του Αγίου Όρους.

Ο κοινός παρονομαστής όλων των έργων του μ. Θεοκλήτου είναι η προβολή του πνεύματος της Φιλοκαλίας, η στροφή προς τα έσω, η εσωτερική διάσταση της εκκλησιαστικής ζωής. Γι’ αυτό εμφανίζεται μερικές φορές καυστικός σε χαρούμενες –δήθεν χριστιανικές– εξωστρέφειες και σε δήθεν ορθόδοξες θεολογίες, που είναι όμως θεολογίες των παθών.

Επιχειρώντας μια σχηματική παρουσίαση των βασικών έργων του μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου, μπορούμε να τα κατατάξουμε στις εξής κατηγορίες: Πρώτον, στα ασκητικά. Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν το «Μεταξύ ουρανού και γης» και το βιβλίο: «Αθωνικοί Διάλογοι» η «Διάλογοι στον Άθω» με υπότιτλο «η θεολογία της νοεράς προσευχής». Δεύτερον, στα βιογραφικά, στα οποία παρουσιάζει τον βίο και τα έργα μεγάλων πατερικών μορφών, αλλά και συγχρόνων αγίων και γεροντάδων που ο ίδιος συνάντησε στον Άγιον Όρος. Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα πολύ σημαντικά βιβλία του: «Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης- Ο βίος και τα έργα το», «Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο βίος και η θεολογία του», «Ο άγιος Νεκτάριος ο θαυματουργός», «Ο άγιος Άνθιμος της Χίου», αλλά και τα βιβλία «Ο όσιος Φιλόθεος της Πάρου, ένας ένθεος ασκητής Ιεραπόστολος 1884-1980», «Ιερομόναχος Αθανάσιος Ιβηρίτης» και «Ο Γέροντάς μου ηγούμενος Γαβριήλ Διονυσιάτης». Στην κατηγορία αυτή μπορεί να ενταχθή και το βιβλίο «Από την νοερά προσευχή στις χριστοκεντρικές εμπειρίες», το οποίο περιέχει αυτοβιογραφικά στοιχεία. Τρίτον, στα Θεομητορικά –βιβλία που αναφέρονται στην Θεοτόκο. Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκει το βιβλίο «Μαρία η Μητέρα του Θεού», αλλά και κάποια βιβλία που αναφέρονται σε προσκυνήματα της Παναγίας, όπως «Η Παναγία Γοργοεπήκοος των Τσιπιανών», «Η Παναγία η Λημνιά» και «Η Παναγία Σουμελά». Τέταρτη κατηγορία είναι τα φιλοκαλικά, που είναι μεταφράσεις και σχολιασμοί σημαντικών φιλοκαλικών πατερικών κειμένων, με εισαγωγές για τον βίο, την ασκητική και την θεολογία των αγίων Πατέρων, που συνέγραψαν τα συγκεκριμένα κείμενα. Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν «Τα εκατόν γνωστικά κεφάλαια, του αγίου Διαδόχου Φωτικής», «Τα 400 κεφάλαια περί αγάπης και ερμηνεία εις το Πάτερ ημών, του αγίου Μαξίμου του ομολογητή», η επιστολή «Προς την σεμνοτάτην εν μοναζούσαις Ξένην, του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά», το «Περί πνευματικού νόμου» και το «Περί των οιομένων εξ έργων δικαιούσθαι» του οσίου Μάρκου του ασκητού και τα «153 κεφάλαια περί προσευχής» του Ευαγρίου του Ποντικού. Στην ίδια κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και τα βιβλία: «Αγιονικοδημικόν Ανθολόγιον», «Χριστοκεντρικές εμπειρίες ενός Ερημίτου» και η έκδοση των 35 ποιμαντικών επιστολών του αγίου Νεκταρίου Αιγίνης. Πέμπτον, ποιμαντικά και κριτικά. Σ’ αυτήν την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν ορισμένα μικρά βιβλία του π. Θεοκλήτου με ποιμαντικό περιεχόμενο, όπως είναι το τεύχος «Η αγάπη σείει την γη», που γράφηκε με αφορμή τον μεγάλο σεισμό που έπληξε το 1978 την Θεσσαλονίκη, καθώς και τα τεύχη που κρίνουν αλλοιώσεις της ορθόδοξης θεολογίας, της εκκλησιολογίας και του ήθους. Τέτοια τεύχη είναι «Ορθοδοξία και πολιτική (Μονόλογος ενός διαλόγου) [σχετικού με την δημιουργία Χριστιανικού κόμματος στην Ελλάδα]», «Η αφορισμένη», που αναφέρεται στην γνωστή υβρίστρια του αγίου Νεκταρίου μοναχή Μαγδαληνή και τρία βιβλία που αναφέρονται στους νεορθοδόξους, με γενικό τίτλο: «Περί θείου και ανθρωπίνου έρωτος» και υπότιλους, στο Α  τεύχος: «Η αίρεσις των Νεορθοδόξων», στο Β : «Ο Νικολαϊτικός ερωτισμός των Νεορθοδόξων» και στο Γ : «Αναίρεση συκαφαντιών». Μια τελευταία, έκτη, κατηγορία βιβλίων είναι αυτά που αναφέρονται σε πρόσωπα της εθνικής πνευματικής μας ιστορίας. Τα βιβλία αυτά είναι: «Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης, πατέρας και δάσκαλος του γένους» και «Ο κοσμοκαλόγηρος Παπαδιαμάντης».

Τα έργα του μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου είναι μια μικρή ορθόδοξη φιλοκαλική βιβλιοθήκη. Έχουν αξιολογηθή και έχουν γίνει αποδεκτά ως αποπνέοντα το άρωμα της ορθόδοξης ασκητικής θεολογίας.

Θα κλείσω με ένα γεγονός που θεωρώ ότι πιστοποιεί την πανορθόδοξη αξία του συγγραφικού έργου του μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου. Παρακαλούθησα, ως φοιτητής, πριν από τριάντα περίπου χρόνια την αναγόρευση σε επίτιμο διδάκτορα της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης του μακαριστού Πατριάρχου Αντιοχείας Ηλία. Ο ομιλητής Παντελεήμων Ροδόπουλος, καθηγητής του Κανονικού Δικαίου και Μητροπολίτης, τότε, Τυρολόης του Οικουμενικού θρόνου, επαινώντας τον τιμώμενο Πατριάρχη, αναφέρθηκε στο συγγραφικό και μεταφραστικό του έργο, αναφέροντας ιδιαίτερα ότι μετέφρασε στα αραβικά το βιβλίο του μ. Θεοκλήτου Διονυσιάτου «Μεταξύ ουρανού και γης».

Θεωρώ ότι αυτή η αναφορά είναι χαρακτηριστική, γιατί δείχνει την έκταση της αποδοχής του συγγραφικού έργου του μοναχού Θεοκλήτου. Δείχνει ότι έγινε αποδεκτό όχι μόνον από τους Έλληνες Ορθοδόξους Χριστιανούς, αλλά και από τους αραβόφωνους και γενικά τους μη Έλληνες. Επίσης, δείχνει ότι έγινε αποδεκτό από τους υπεύθυνους ποιμένες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθώς και από τους ειδικούς εκπροσώπους της Πανεπιστημιακής κοινότητας.

Ας είναι η μνήμη του π. Θεοκλήτου αιωνία.

(ομιλία στην έκδήλωση για το 40ημερο μνημόσινο του μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου)