Ἡ τραγωδία τῶν συγκρούσεων καί τῶν ἀναταραχῶν πού διαδραματίζονται ἐδῶ καί καιρό στήν πρώην Γιουγκοσλαβία ἔδωσαν ἀφορμή σέ πολλές ἀναλύσεις καί σχόλια. Μέσα στά πολλά πού ἀκούστηκαν κυριαρχοῦσε ἡ ἰδέα τῆς ἀναδύσεως καί πάλι στό προσκήνιο τῆς ἱστορίας τῶν ἐθνικῶν συνειδήσεων. Αὐτό σημαίνει πώς ἐθνότητες ἀφομοιωμένες μέσα σέ ἄλλα γενικά κρατικά σύνολα «ξυπνοῦν» ξαφνικά καί ἀναζητοῦν διεθνῆ ἀναγνώριση καί προσωπικότητα. Δέν εἶναι ὅμως σωστό νά χρησιμοποιήσουμε τή λέξη «ξυπνοῦν» ἀφοῦ ποτέ δέν εἶχαν περιπέσει σέ ὕπνωση. Ὅλες οἱ ἐθνότητες πού ἀναφαίνονται τώρα στήν ἱστορική γιά τήν Εὐρώπη αὐτή στιγμή εἶχαν ὑποχρεωθεῖ νά φαίνονται ὡς ἀνύπαρκτες ἤ ὑπνώττουσες. Ἐκτός ἀπό τό Σκοπιανό ἔκτρωμα πού δέν ὑπῆρξε ποτέ ὡς ἔθνος, οἱ Εὐρωπαϊκές ἐθνότητες δέν εἶχαν ξεχάσει τήν ἐθνική τους ὑπόσταση. Ἡ ὑπό τόν τίτλο «Γιουγκοσλαβία» χώρα ἔπαιξε, γιά τά 50 περίπου χρόνια τῆς ὑπάρξεώς της, τό ρόλο τῆς ἀπωθήσεως τοῦ complex τῶν Βαλκανίων.

Οἱ «μεγάλοι» ἀπώθησαν προσωρινά τό πρόβλημα τῶν εὐρωπαϊκῶν ἐθνοτήτων προκειμένου νά λύσουν ἄλλα πιό ζωτικά γι’ αὐτούς προβλήματα. Τό καθεστώς τοῦ Τίτο ἦταν ἡ πιό ἀδιάψευστη φανέρωση αὐτῆς τῆς μεθόδου. Τό καθεστώς δέν ἦταν δυτικό ἀλλά εἶχε σηκώσει κεφάλι καί στή Μόσχα.

Ἡ φράση «δέν εἶναι δικός μας, ἀλλά δέν εἶναι καί μέ τούς ἄλλους» ἐξέφραζε πλήρως τήν ἰσορροπία πού κρατήθηκε στό χῶρο αὐτό. Ὁ Τιτοϊκός μηχανισμός ἔπαιζε τό παιχνίδι ὅλων τῶν πλευρῶν καί ἀκόμη περισσότερο τό παιχνίδι πού λεγόταν «τό βαλκανικό complex». Ὅταν ὅμως ἡ Μόσχα ἔπαψε νά εἶναι ἡ ἀντίπερα ὄχθη καί ὅταν ἡ Γιουγκοσλαβία ἔπαψε νά παίζει τόν ἐνδιάμεσο πού κρατοῦσε ἐπισφαλεῖς ἰσορροπίες, ἦρθε ἡ ὥρα της: Ἡ ὥρα τῆς προβολῆς τῶν ἐθνοτήτων. Οἱ ἐθνότητες δέν εἶχαν ξεχάσει ποτέ τήν ὕπαρξή τους, ἄλλοι τίς εἶχαν τοποθετήσει στή σιωπή.

Οἱ ἐθνότητες ὅμως, ἀπό τήν ἄλλη μεριά, δέν ξεπετάχτηκαν ξαφνικά μόνες τους στό προσκήνιο, πανέτοιμες γιά πόλεμο, ἄλλοι τίς ἔβγαλαν στό προσκήνιο τοῦ πολέμου. Ποιοί ἦταν; Οἱ ἴδιοι πού τίς ἔρριξαν στή σιωπή. Ἡ ἐποχή μας, λοιπόν, δέν εἶναι ἡ ἐποχή τῶν φωνῶν τῶν ἐθνοτήτων. Ἀντίθετα εἶναι ἡ ἐποχή πού κάποιοι μεγάλοι τῆς διεθνοῦς σκακιέρας ἀπεφάσισαν νά παίξουν τό παιχνίδι τῶν ἐθνοτήτων πρός ὄφελος δικό τους. Οἱ «μεγάλοι» γνωστοί ἀπό ἄλλα σήριαλ. ΗΠΑ, Ἀγγλία πρωταγωνιστές μέ κομπάρσους τή Γαλλία, τήν Ἰταλία, τήν Ὁλλανδία, τή Γερμανία καί μέ ξεχασμένο παλαιό πρωταγωνιστή τή Ρωσία. Ὁλοι οἱ γνωστοί, φανεροί ἤ κρυφοί, Ἰμπεριαλιστές στό προσκήνιο.

Αὐτή ἡ μικρή εἰσαγωγή εἶναι ἀρκετή γιά νά καταλάβουμε κάτι πολύ ἁπλό: Δέν ζοῦμε, στήν πορεία τῆς ἱστορίας, περιόδους πού ζωντανεύουν οἱ συνειδήσεις τῶν καταπιεσμένων ἐθνοτήτων ἤ περιόδους πού οἱ ἐθνικές συνειδήσεις ὑπνώττουν. Αὐτό πού φαινομενικά παρουσιάζεται ὡς ἀναζωπύρωση ἤ ὕπνωση εἶναι τό παιχνίδι πού παίζουν κάποιοι μεγάλοι μέ ἰμπεριαλιστικό φρόνημα, προκειμένου νά καταξιώσουν τήν παρουσία τους σ’ αὐτούς τούς χώρους. Οἱ ἀποικιοκρατικές δυνάμεις μποροῦν νά παίξουν αὐτό τό παιχνίδι τῶν ἐθνοτήτων σ’ ὅλα τά γεωγραφικά πλάτη τῆς οἰκουμένης. Γιατί ὄχι καί στήν Ἀφρική;

Ἄν κάποιος μελετήσει τήν ἱστορία τῆς ἀποικιοκρατίας στήν Ἀφρική θά παρατηρήσει ἀμέσως τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο οἱ μεγάλες εὐρωπαϊκές δυνάμεις κατακτοῦσαν τά ἐδάφη τῆς Ἀφρικῆς. Προχωροῦσαν ὅσο μποροῦσαν περισσότερο κατά τά μέτρα τῶν δυνάμεων πού διέθεταν. Ξεκινοῦσαν πάντοτε ἀπό μιά παραλία καί προχωροῦσαν πρός τά βαθύτερα τῆς περιοχῆς. Ἄν στίς παραλίες προϋπῆρχαν ἄλλοι εὐρωπαῖοι, «ὁμότεχνοι» στήν ἀποικιοκρατία, προσπαθοῦσαν νά ἐξασφαλίσουν ἕνα στενό διάδρομο γιά νά εἰσχωρήσουν στήν ἐνδοχώρα. Ἡ περίπτωση αὐτή ἐφαρμόσθηκε στήν εἰσβολή τῶν Βέλγων στό Κογκό. Τά δυτικά παράλια τῆς Κεντρικῆς Ἀφρικῆς ἦταν κάτω ἀπό γαλλική κατοχή, τά νότια ἀπό πορτογαλλική καί ἀγγλική. Οἱ Βέλγοι ἐξασφάλισαν ἕνα μικρό γεωγραφικό διάδρομο καί προχώρησαν στήν καρδιά τῆς Ἀφρικῆς γιά νά δημιουργήσουν τή μεγάλη ἀποικία τοῦ Βελγικοῦ Κογκό. Τά ἐδάφη τά ὁποῖα κατελαμβάνοντο ἀπό μιά ἀποικιοκρατική δύναμη ἀποκτοῦσαν μιά ἑνότητα, τήν ἑνότητα τῆς ἀποικιοκρατικῆς ἐπιβολῆς. Στίς ἀχανεῖς ἐκτάσεις πού περνοῦσαν κάτω ἀπό τήν ἐξουσία τῶν εἰσβολέων κατοικοῦσαν δεκάδες φυλές πού ποτέ δέν εἶχαν ζήσει κάτω ἀπό μιά ἑνωτική ἐξουσία. Οἱ φυλές αὐτές στίς περισσότερες περιπτώσεις εἶχαν διαφορετικά ἐθνολογικά, γλωσσικά καί ἀνθρωπολογικά χαρακτηριστικά. Πολλές ἀπ’ αὐτές πολεμοῦσαν μακροχρόνια μ’ ἄλλες φυλές. Τά μίση καί οἱ ἀντιπαλότητες ἦταν σέ ἡμερήσια διάταξη. Μόλις ὅμως εἰσέβαλε ἡ ἀποικιοκρατική δύναμη ὅλες αὐτές οἱ ἀνομοιογενεῖς ὁμάδες ἀποκτοῦσαν μιά ἐπίπλαστη ἑνότητα. Ἦταν κάτοικοι μιᾶς ἀποικίας. Ἦταν οἱ κάτοικοι τῆς ἀποικίας τοῦ Βελγικοῦ Κογκό, τῆς Πορτογαλλικῆς Μοζαμβίκης, τοῦ Γαλλικοῦ Καμερούν. Οἱ φυλετικές ὅμως αὐτές ὁμάδες δέν ἦταν ἕτοιμες γιά μιά παρόμοια τεχνητή ἕνωση. Οἱ Κογκολέζοι π.χ. βρέθηκαν νά λέγονται Κογκολέζοι χωρίς οἱ ἴδιοι νά ξέρουν γιατί.

Θά μπορούσαμε βέβαια νά ὑποστηρίξουμε πώς ἡ τεχνητή καί βίαιη ἕνωση αὐτῶν τῶν διαφορετικῶν ὁμάδων ἔφερε κάποιο θετικό ἀποτέλεσμα: Ἕνωσε τίς διαφορετικές φυλετικές ὁμάδες ἀμυντικά. Ὁ κοινός ἀντίπαλος τούς ἔκανε νά ἀγωνιστοῦν μαζί γιά τόν κοινό στόχο πού ἦταν ἡ ἀπομάκρυνση τῶν ξένων δυνάμεων. Αὐτό ὅμως δέν ἦταν κριτήριο γιά νά ξεπεραστοῦν οἱ διαφυλετικές διαφορές. Ὅταν οἱ μεγάλες δυνάμεις ἄρχισαν νά φεύγουν ἀπό τήν Ἀφρική δύο πράγματα γνώριζαν στά σίγουρα: α) Φεύγοντας δέν θά ἔχαναν τά οἰκονομικά ὀφέλη πού εἶχαν ἀπό τόν τόπο ἀφοῦ θά γύριζαν ὡς οἱ ἐπενδυτές καί οἱ χρηματοδότες τῆς οἰκονομικῆς ἀναπτύξεως τοῦ τόπου. β) Ἡ ἐνδημοῦσα ἀνομοιογένεια τῶν φυλετικῶν ὁμάδων θά μποροῦσε νά χρησιμοποιηθεῖ στό μέλλον γιά παρεμβάσεις στή ζωή τοῦ τόπου. Ἡ ὑποστήριξη μιᾶς παρατάξεως φυλετικῆς δημιουργεῖ ἰθαγενεῖς φίλους πού ὅταν ἀνέβουν στήν ἐξουσία τοῦ τόπου θά θελήσουν νά ἐξοφλήσουν τό χρέος τους πρός τούς ξένους φίλους πού τούς βοήθησαν. Ἡ ἐσωτερική ἑνότητα, λοιπόν, τῶν ἀφρικανικῶν κρατῶν ἦταν ἐπίπλαστη. Ἄς ἀναφερθοῦμε σέ μερικά συγκεκριμένα παραδείγματα.

Στούς κύκλους τῆς ἀφρικανικῆς κουλτούρας λένε χαριτολογώντας πώς τή Νιγηρία δέν τή δημιούργησε ὁ Θεός, ἀλλά ἡ Ἀγγλία. Ὅταν ἡ Νιγηρία τό 1960 ἀποκτᾶ τήν ἀνεξαρτησία της ἔχει πληθυσμό 36 ἑκατομμύρια. Ὑπάρχουν 250 φυλές πού ὁμιλοῦν 14 βασικές γλῶσσες. Οἱ Ἄγγλοι προσπάθησαν ν’ ἀφήσουν πίσω τους κάτι λιγότερο ἀπό τό χάος. Χώρισαν τή γιγαντιαία χώρα σέ τρεῖς μεγάλες διοικητικές περιοχές. Οἱ Χάουσας, οἱ Γιουρούμπα καί οἱ Ἴμπος. Μιά ἐπίπλαστη ἑνότητα πού θά ἔφερνε στή συνέχεια, μέσα σέ λίγα χρόνια, τή γνωστή τραγωδία τῆς Μπιάφρα. Στίς 30 Σεπτεμβρίου τοῦ 1960 γίνεται ἡ μεταβίβαση τοῦ καθεστῶτος. Ἡ βασίλισσα τῆς Ἀγγλίας ἐξουσιοδότησε τήν πριγκήπισσα τοῦ Κέντ νά ἐγκαινιάσει τήν ἀνεξαρτησία. Δόθηκαν 100 στερλίνες στούς μάγους τῆς βροχῆς γιά νά εἶναι σίγουροι πώς δέν θά βρέχει. Ἡ βροχή βέβαια δέν σταμάτησε γιά τρεῖς μέρες. Αὐτό δέν ἐμπόδισε νά γίνουν πανηγυρικές τελετές. Ἡ σημαία πού ὑψώνεται πάνω στό πρώην ἀγγλικό διοικητήριο δέν ἐκφράζει τίποτε. Πράσινο, ἄσπρο, πράσινο. Ὁ ἐθνικός ὕμνος μοιάζει μέ ἡρωϊκό προσκοπικό ἐμβατήριο: «Οἱ ράτσες μας καί οἱ γλῶσσες μας διαφέρουν, ἀλλά οἱ Νιγηριανοί εἴμαστε ὅλοι ἀδελφοί». Ἡ προσπάθεια πού γίνεται εἶναι νά νοιώσουν ὅλοι πώς εἶναι ἕνα ἔθνος. Οἱ Ἄγγλοι λένε πώς ἡ Νιγηρία θά γίνει τό προπύργιο τῆς δημοκρατίας στήν Ἀφρική. Ἡ πραγματικότητα τούς διαψεύδει. Ἀκολουθεῖ ἡ τραγωδία τῆς Μπιάφρα, οἱ διαφυλετικές διαμάχες πού φτάνουν νά γίνουν πολιτικές, ἡ διαστροφή τῆς πολιτικῆς ζωῆς. Οἱ Ἄγγλοι δέν κατάφεραν νά φτιάξουν ἕνα νιγηριανό ἔθνος. Οἱ διαφορές ὑπάρχουν μέχρι σήμερα. Ποιός μπορεῖ νά ὑποστηρίξει πώς οἱ διαφορές πού ὅλο καί βαθαίνουν δέν θά γίνουν ὄργανα γιά μιά νέα τάξη πραγμάτων στήν Ἀφρική;

Τό ὑπόδειγμα τῆς Νιγηρίας ἐπαναλαμβάνεται μέσα στήν ἴδια χρονιά μέ ἄλλες χῶρες τῆς Ἀφρικῆς: 1 Ἰανουαρίου: Καμερούν, 27 Ἀπριλίου: Τόγκο, 20 Ἰουνίου: Μαλί, 27 Ἰουνίου: Μαδαγασκάρη, 1 Αὐγούστου: Νταχομέη, 3 Αὐγούστου: Νίγηρ, 5 Αὐγούστου: Ἄνω Βόλτα, 7 Αὐγούστου: Δημοκρατία Κεντρικῆς Ἀφρικῆς, 15 Αὐγούστου: Κογκό, 17 Αὐγούστου: Γκαμπόν.

Δέν σᾶς προβληματίζει αὐτή ἡ συχνότητα τῶν ἀπελευθερώσεων τῶν κρατῶν μέσα σέ λίγες μέρες; Κάποιο ἀόρατο χέρι ἐπιθυμοῦσε ν’ ἀπαλλαγοῦν οἱ δυτικές δυνάμεις ἀπό τό στίγμα τοῦ ἀποικιοκράτη. Μέ διαδικασίες ταχύρρυθμες συνδυάζονται φυλές, φτιάχνονται ἐθνικοί ὕμνοι και σημαῖες. Μοιάζει νά κινεῖται πίσω ἀπ’ ὅλα αὐτά τό ἀόρατο χέρι πού ἔφτιαξε τήν «πλαστική» Γιουγκοσλαβία. Ἐμφανίζονται στό χάρτη τῆς Ἀφρικῆς ἐθνικές ἑνότητες πού δέν ἔχουν συνείδηση ἐθνική. Ὅλοι ὑποκρύπτουν τίς ἀντίρροπες δυνάμεις πού λειτουργοῦν μέσα στά νεοδημιουργηθέντα «πλαστικά» κράτη. Ἀλλά οἱ ἀποχωροῦντες ἀποικιοκράτες σ’ αὐτό ἀκριβῶς στοχεύουν. Βαθιά ἐπιθυμία τους εἶναι νά ἐκμεταλλευτοῦν στό μέλλον τίς ἐνυπάρχουσες διαφορές γιά νά καθιερώσουν ἕνα κρυφό ἰμπεριαλισμό πού θά κατευθύνει τίς τύχες τῆς «ἐλεύθερης» Ἀφρικῆς μέσα ἀπό ἄλλα κέντρα. Τό πολιτικό πρόβλημα τῆς Σομαλίας ἐκεῖ ἀκριβῶς βρίσκεται. Εἶναι τό ξέσπασμα τῆς πλαστῆς ἑνότητας. Τό ἴδιο μέ τήν Αἰθιοπία καί τό πρόβλημα τῆς Ἐρυθραίας. Τό ἴδιο μέ τό Βορρᾶ καί τό Νότο τοῦ Σουδάν. Τό ἴδιο μέχρι σήμερα μέ τίς ἀλληλοσυγκρουόμενες ὁμάδες τῶν ἰθαγενῶν στήν «ἐλεύθερη» Ἀγκόλα. Τό ἴδιο θά συμβεῖ ὅταν στή Νότια Ἀφρική θά ξεπεραστοῦν ὅλες οἱ διαφορές μέ τούς λευκούς.

Τά ἴδια γεγονότα εἶχαν συμβεῖ καί στό Βελγικό Κογκό τό 1960. Πολύ πιό γρήγορα ἀπ’ ὅτι φαντάζονταν οἱ Βέλγοι. Τά ὀνόματα τοῦ Τσόμπε, τοῦ Λουμούμπα καί τοῦ Καζαβούμπου ἐξέφραζαν αὐτή τή δυσφορία γιά τήν ψεύτικη ἑνότητα. Οἱ φυλές Μπακόγκος, Μπαντοῦ, Κασάϊ, Λουλούας, Μπαλόμπας ἀλληλοσπαράσσονταν ὄχι ἁπλῶς γιά τήν κατάκτηση τῆς ἐξουσίας, ἀλλά γιά ἐθνική ἀνεξαρτησία πού δέν ἐκδηλώθηκε μέ τόν τρόπο πού θέλησαν οἱ Εὐρωπαῖοι. Ἡ περιοχή τῆς Κατάγκα γίνεται τό λάβαρο αὐτῆς τῆς τάσεως. Οἱ δρόμοι τοῦ Βελγικοῦ Κογκό βάφονται μέ αἶμα. Τό μόνο πού ἔχουν νά ποῦν οἱ Βέλγοι βρίσκεται στό στόμα τοῦ στρατηγοῦ Γιάνσενς πού στίς Βρυξέλλες στέκεται σέ στάση προσοχῆς ἐμπρός στό ἄγαλμα τοῦ Λεοπόλδου τοῦ Β’ φωνάζοντας, «Μεγαλειότατε, ἐμόλυναν τό Κογκό σας». Ἡ ἀναταραχή καταστέλλεται κι ὅλα δῆθεν ἠρεμοῦν. Τό μόνο πού δέν ἔχει ἠρεμήσει εἶναι τό παιχνίδι πού παίζεται ἀπό τίς παληές ἀποικιοκρατικές δυνάμεις πάνω στήν πλάτη τῶν «πλαστικῶν» ἀφρικανικῶν κρατῶν. Ἡ πολιτική τῶν μυστικῶν ἰμπεριαλισμῶν κρατάει γερά στά χέρια της τό μέλλον τῆς Ἀφρικῆς. Εἶναι ἡ ἴδια πολιτική πού ἄφησε γιά χρόνια στήν Οὐγκάντα τό στυγνό δικτάτορα Ἀμίν Νταντά, ἐπειδή ἐξυπηρετοῦσε τά συμφέροντά της. Εἶναι ἡ ἴδια πολιτική πού κρατάει μέ τά νύχια τό καθεστώς τοῦ πρώην Βελγικοῦ Κογκό. Εἶναι ἡ ἴδια πολιτική πού ἔφερε τή Νιγηρία στά πρόθυρα τῆς ὁλοκληρωτικῆς καταρρεύσεως. Ὅταν οἱ ἴδιες εὐρωπαϊκές δυνάμεις ἔκριναν σκόπιμο ὅτι πρέπει νά διαλυθεῖ ἡ Γιουγκοσλαβία τό ἔκαναν καί τότε «ἐγένετο χάος». Ἐκεῖνο πού φοβόμαστε εἶναι πώς ἡ ἴδια πολιτική τῶν «πλαστικῶν» κρατῶν ἐφαρμοσμένη πιά στήν Ἀφρική θά φέρει κάτι πέρα ἀπό τό χάος. Οἱ παλαιοί ἀποικιοκράτες κράτησαν τά τελευταῖα 30 χρόνια τή χειροβομβίδα πού λέγεται Ἀφρική περιμένοντας τήν κατάλληλη στιγμή γιά τήν ἑπόμενη φάση τοῦ παιχνιδιοῦ. Μόνο πού ἡ χειροβομβίδα στήν προκειμένη περίπτωση εἶναι ἐξαιρετικά ἐπικίνδυνη. Ἡ προσπάθεια γιά συνεργασία τῶν ἀφρικανικῶν κρατῶν μπορεῖ νά ἀποτρέψει τέτοιους κινδύνους. Ἄν ἡ ἀφρικανική ἤπειρος δέν θέλει νά περάσει τά δεινά τῆς γείτονος Γιουγκοσλαβίας, καλό εἶναι νά ἀξιοποιήσει παραγωγικά ὅλα τά φυλετικά χαρίσματα τῶν λαῶν της. Ἄν ἡ Ἀφρική παίξει τό παιχνίδι τῶν ἐθνικισμῶν, οἱ ἁλυσωτές ἀντιδράσεις πού θά ἀκολουθήσουν θά ἔχουν δραματικές ἐπιπτώσεις πάνω στήν ἴδια τήν εὐρωπαϊκή κοινωνία καί οἰκονομία. Καί τότε ἡ προαναφερθεῖσα φράση τοῦ Βέλγου στρατηγοῦ Γιάνσενς θά μποροῦσε νά λεχθεῖ τροποποιημένη μπροστά στό πρόσωπο τοῦ ὁποιουδήποτε κατοίκου τῆς Ἀφρικῆς: «Μεγαλειότατε, ἐμόλυναν τή συνείδησή σας».