Η εκκλησία μας γιορτάζει τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά την δεύτερη Κυριακή των νηστειών και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Η Μ. Τεσσαρακοστή το Άγιο Πάθος και η Ανάσταση δείχνουν μια πορεία απ’ την οποία πρέπει να περάσουμε κι εμείς για να βιώσουμε και να γίνουμε μέτοχοι αυτών των μεγάλων γεγονότων. Αυτή η πορεία απαιτεί εκτός από ορθοπραξία και ορθή πίστη, κι αν υπάρχει κάποιος που υπερασπίστηκε τα Ορθόδοξα Δόγματα από επικίνδυνες κακοδοξίες αυτός ήταν ο άγιος Γρηγόριος o Παλαμάς. Αυτά δεν είναι θεωρίες δίχως νόημα για τον σημερινό άνθρωπο, όπως νομίζουν ακόμη και οι «πιστοί». Ο άγιος Γρηγόριος για άλλη μια φορά υποστήριξε την ακεραιότητα του ανθρώπου. Έδειξε πως ο άνθρωπος δεν είναι μόνο μια λογική μηχανή, αλλά κάτι παραπάνω απ’ αυτό, έχει «Λόγο», συναίσθημα και μια «βαθιά καρδιά». Έτσι ο άνθρωπος όταν θέλει να κινηθεί προς κάποια γνώση του κόσμου, του άλλου ανθρώπου, ή και του Θείου Είναι, πρέπει να το κάνει ως «όλον», με όλα τα παραπάνω και όχι μόνο με τη λογική. Μάλιστα μας λέει ο άγιος Γρηγόριος, ο άνθρωπος, όλα τα παραπάνω μπορεί να τα κάνει κατάλληλα να μπορούν να αντιληφθούν πολλά περισσότερα απ’ τη λογική. Δηλαδή όλα αυτά είναι «όργανα γνώσεως» που με την αγάπη δίνουν την δυνατότητα αντίληψης μιας άλλης πραγματικότητας, αλλά και του κόσμου μας. Τότε η γνώση δια της αγάπης και της «καθαρής καρδιάς» γίνεται μετοχή με το αγαπώμενο πρόσωπο, τον διπλανό μας και το Θεό. Εδώ η γνώση υπερβαίνει τη λογική, παύει να είναι υπόθεση αποδείξεων και γίνεται γεγονός αγάπης, κάτι που λείπει απ’ τον σημερινό άνθρωπο με εμφανή τα αποτελέσματα. Δυστυχώς ο σημερινός άνθρωπος με τη λογική του κατάφερε να ακρωτηριάσει τον ίδιο τον εαυτό του. Αλλά ας δούμε αναλυτικότερα.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς διέσωσε για άλλη μια φορά στην Ιστορία του εκκλησιαστικού γεγονότος το ανθρώπινο πρόσωπο και τις δυνατότητες της ανθρωπίνης φύσεως που ο Βαρλαάμ εκολόβωσε. Όρισε το ανθρώπινο πρόσωπο στις πραγματικές του διαστάσεις και μας μετέφερε τα μέτρα στα οποία μπορεί να φτάσει, μέτρα που μετά την ενανθρώπιση του Θεού Λόγου, από ανθρώπινα, γίνονται Θεανθρώπινα. Ο άνθρωπος για τον Γρηγόριο είναι ένα σύνολο ενεργειών και η γνώση είναι η συντονισμένη προσπάθεια όλων αυτών των ενεργειών και όχι μέρος αυτών, όπως το λογικό.
Ο Βαρλαάμ περιόρισε την εμπειρία και τη γνώση σε ότι μπορεί να γίνει γνωστό δια των αισθήσεων, δια της λογικής. Έτσι ακόμη και τις εμπειρίες του ακτίστου φωτός που είχαν οι ορθόδοξοι ασκητές τις ερμήνευσε ως γεγονότα ενδοκοσμικά, φυσικά. Ο Βαρλαάμ παραβλέποντας την πραγματική σύζευξη των δύο φύσεων στο πρόσωπο του Χριστού, δεν μπορούσε να εννοήσει με τη λογική τη μετοχή του ανθρώπου στις άκτιστες Θείες ενέργειες. Έτσι συνέχεε την εμπειρία του ακτίστου φωτός των αγίων ασκητών, με κάποιες εκστατικές εμπειρίες που είχαν οι πιστοί των διαφόρων θρησκειών ή ακόμη οι διαλογιστές και οι νεοπλατωνικοί. Επιχειρηματολογούσε πάνω στο χωρίο του Ιωάνου: «Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε», για να αποδείξει ότι το φως που έβλεπαν οι ασκητές ήταν κτιστό.
Ο Παλαμάς όμως έδειξε ότι το κτιστό, «ο άνθρωπος», μπορεί να ενωθεί με τον άκτιστο Θεό, αρκεί να απαρνηθεί την εγωϊστική αυτονομημένη φύση του και έτσι μη αμαρτάνοντας,και αποκαθαίροντας τα όργανα της γνώσεως, την «βαθεία καρδία»,και το νού του, είναι έτοιμος πλέον να γνωρισθεί από τον Θεό. Ο Θεός γνωρίζεται από τον άνθρωπο αφού πρώτος Εκείνος γνωρίσει το δημιούργημά του. Έτσι ορίζεται η νέα Ορθόδοξη ανθρωπολογία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται σαφές πως η θεογνωσία δεν είναι ανθρώπινο κατόρθωμα, αλλά θείο χάρισμα όπως διδάσκει η πατερική εμπειρία. Ο Θεός παύει να είναι ένα εξωτερικό, μακρινό ον και γίνεται «εγγύς», κατοικεί στην καθαρή καρδιά του ανθρώπου, διότι: «Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία ότι αυτοί τον Θεόν όψωνται» και «ο Θεός εντός ημών εστί». Έτσι ο άνθρωπος μεγαλύνεται, γίνεται κάτι πολύ μεγάλο απ’ ότι τον θέλει ο Βαρλαάμ, μπορεί να γνωρίσει το Δημιουργό, να ενωθεί μαζί Του, να γίνει «θεάνθρωπος», να ομοιάσει στον Χριστό.
Ο Χριστός ενώνεται με όλες τις λειτουργίες του ανθρώπου και Χριστοποιεί τα μέλη και το νου του ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο που η εκκλησία μας τιμά τόσο πολύ τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ήταν αυτός που έβαλε τις θεολογικές βάσεις ενός Θεοκεντρικού ανθρωπισμού, διέσωσε την εικόνα του Θεού στην ανθρώπινη φύση και την προοπτική της Θεώσεως του ανθρώπου. Θα πρέπει να τονισθεί πως ο άγιος Γρηγόριος από μια μερίδα σύγχρονων Θεολόγων έχει γίνει ο Θεολόγος των Θείων Ενεργειών, επειδή ο άγιος είχε αναγκαστεί να αναπτύξει αυτή τη Θεολογία για να αντιμετωπίσει τον Βαρλαάμ και τον Ακίνδυνο, αυτό όμως δεν σημαίνει πως ο Γρηγόριος είχε παραθεωρήσει το πρόσωπο του Χριστού. Ο Χριστός ήταν το κέντρο της ζωής του και την Θεολογία των Ακτίστων Ενεργειών την ανέπτυξε από ανάγκη.
Χρόνης Μούτσης
