τα πενήντα του ο Τολστόι είχε γράψει το «Πόλεμος και Ειρήνη» και το «Αννα Καρένινα», τα μυθιστορήματα που του εξασφάλισαν την αθανασία. Ήταν σύζυγος, πατέρας πολλών παιδιών και κάτοχος τεράστιας περουσίας. Ήταν «ένας ευτυχισμένος άνθρωπος» με θαυμάσια υγεία. Και όμως, η ζωή είχε χάσει κάθε νόημα…
Η «Εξομολόγηση» είναι η συγκλονιστική αυτοβιογραφική μαρτυρία μιας κρίσης οικείας και αναγνωρίσιμης από πολλούς ανθρώπους. Στο κείμενο αυτό καταγράφεται η απόγνωση και η αποξένωση του Τολστόι από τον κόσμο, η απελπισμένη προσπάθειά του να βρει απαντήσεις στα πιο απλά ερωτήματα της ζωής και η αρχή μιας παθιασμένης πνευματικής αναζήτησης «για μια θρησκεία που δεν θα υπόσχεται τη μέλλουσα ευδαιμονία αλλά που με την εφαρμογή της στην πράξη θα προσφέρει την ευδαιμονία επί γης».
ΚΡΙΤΙΚΗ
Το έργο του Τολστόι «Μια εξομολόγηση» είναι το συγκλονιστικό χρονικό μιας ηθικής και διανοητικής μεταμόρφωσης, το μανιφέστο μιας θρησκευτικής επανάστασης. Στα πενήντα του χρόνια, ο Τολστόι, ο μέχρι τότε συνειδητός μηδενιστής που παρατηρούσε αυστηρά και χωρίς επιείκεια τον κόσμο, μεταμορφώνεται σε πιστό χριστιανό γεμάτο στοργική αγάπη για όλους τους ανθρώπους. Ο ελεύθερος καλλιτέχνης με την αμείλικτη διορατικότητα και το φοβερό πάθος για ζωή γίνεται ιεροκήρυκας και δογματικός ηθικολόγος με το ζήλο του νεοφώτιστου.
Ποια ήταν η αιτία αυτής της αιφνίδιας αλλαγής; Τι ήταν αυτό που προκάλεσε τη μεγάλη κρίση, την ξαφνική απομάκρυνση από την τέχνη και τη στροφή προς τη θρησκευτική πίστη και το ηθικό κήρυγμα; Η μεταμόρφωση του Τολστόι δεν προέρχεται από ένα συγκεκριμένο γεγονός, από μια καθορισμένη αιτία. Πηγάζει από μια παρατεταμένη υπαρξιακή αγωνία, που γεννιέται από την οδυνηρή συνάντηση με το αιώνιο μηδέν, με τη φοβερή σκέψη του θανάτου. Ο Τολστόι έχει ήδη γνωρίσει την καθολική αναγνώριση και τη δόξα και είναι ο πιο θαυμαστός απ όλους στον τόπο του και στον καιρό του. Ένα θεμελιώδες ερώτημα βασανίζει όμως το μεγάλο συγγραφέα: «Γιατί ζούμε;». Υπάρχει κάποιο νόημα στη ζωή μας που δεν θα εκμηδενιστεί από το αναπόδραστο του θανάτου που μας περιμένει;
Επιστήμη και φιλοσοφία δεν μπορούν να δώσουν πειστικές απαντήσεις σε αυτό το δραματικό ερώτημα. Η ορθολογική γνώση αδυνατεί να ανακαλύψει το νόημα της ζωής. Μόνο η πίστη προσφέρει ένα νόημα που δεν καταστρέφεται από τη δυστυχία, τη στέρηση ή το θάνατο. Όχι η πίστη των μορφωμένων και των θεολόγων, που κηρύσσουν το αλάθητο της εκκλησίας και ισχυρίζονται ότι κατέχουν τη μοναδική αλήθεια. Αλλά η πίστη των φτωχών, αμόρφωτων κι απλοϊκών ανθρώπων του λαού, που ζουν μια ζωή σκληρή και την υπομένουν με μεγάλη υπομονή και αυταπάρνηση. Στην καρδιά αυτών των απλών και ταπεινών ανθρώπων ανακαλύπτει ο Τολστόι την αληθινή πηγή του φωτός, τη γνήσια και βαθύτερη ηθική σοφία, τη θρησκεία που μπορεί να ενώσει όλους τους ανθρώπους με ισχυρούς δεσμούς αγάπης.
Περιγράφοντας αυτή την ηθική μεταμόρφωση του Τολστόι, ο Στέφαν Τσβάιχ έγραψε: «Ο πόνος της ανθρωπότητας, η παραμικρή θλίψη της θα γίνει αμετάκλητα η πιο προσωπική από τις υποθέσεις του. Ο μυστικός τρόμος που γεννάει το μηδέν θα κάνει να ανακύψει μέσα του ο νέος παρατηρητής της ύπαρξης, ο νέος δημιουργός. Και με την πλήρη απάρνηση του εγώ του ο καλλιτέχνης αναλαμβάνει την αποστολή να ξαναοικοδομήσει μια φορά ακόμα το σύμπαν του, κι αυτή τη φορά σύμφωνα με τον ηθικό νόμο. Εκεί που πιστεύει πως βασιλεύει ο θάνατος, πραγματώνεται το θαύμα της αναγέννησης. Να ο καινούριος Τολστόι. Εκείνος που η ανθρωπότητα λατρεύει όχι μόνο σαν καλλιτέχνη αλλά και σαν τον πιο ανθρώπινο των ανθρώπων» (Στέφαν Τσβάιχ: «Λέων Τολστόι», εκδ. Γκοβόστη, σελ. 97).
Ο ίδιος ο Τσβάιχ βέβαια αντιδρά έντονα στη θεωρητική αφέλεια που χαρακτηρίζει το θρησκευτικό κήρυγμα του Τολστόι. Οι θεωρίες του Τολστόι αντιπροσωπεύουν «την προσπάθεια ενός ασκητή-καλόγερου που θέλει να γυρίσει το ρεύμα του πολιτισμού μας στο στάδιο ενός πρωτόγονου χριστιανισμού που είναι αδύνατο να ξαναστεριωθεί». Τόσο ο Τολστόι όσο και ο Ντοστογιέφσκι «για να ξεφύγουν από τον τρόμο που τους εμπνέει ο μηδενισμός, που ανοίγεται μπροστά στα πόδια τους σαν άβυσσος, ρίχνονται από μια πρωτόγονη αγωνία σε μια θρησκευική αντίδραση. Και οι δυο, για να μην καταποντιστούνε στο βάραθρο των ένδον τους, πιάνονται και κρεμιούνται δουλικά από το χριστιανικό σταυρό, σκεπάζοντας με σύννεφα το ρωσικό κόσμο την ίδια ώρα που ο καθαρτήριος κεραυνός του Νίτσε θρυμματίζει όλους τους θεούς».
