Αναφορά στη ζωη και το έργο ενός αληθινού θεολόγου
Εσθονός στην καταγωγή, γεννήθηκε το 1921, όμως πέρασε στην πατρίδα του λίγα χρόνια της ζωής του. Ανήκει, όπως και άλλοι μεγάλοι της θεολογίας, στη λεγόμενη γενιά των Ρώσων θεολόγων της Διασποράς. Στη γενιά που δεν άντεξε το καθεστώς του κουμμουνισμού και έφυγε για τη Δύση. Στη γενιά αυτή που τόσα οφείλουμε οι σύγχρονοι Ορθόδοξοι. Ο Σμέμαν έζησε στα σημαντικότερα κέντρα του «Δυτικού κόσμου». Στο Παρίσι, όπου πέρασε τα νεανικά του χρόνια, σπούδασε και στη συνέχεια δίδαξε στο φημισμένο Ινστιτούτο του Αγ. Στεργίου (1946- 1951). Στη συνέχεια, και ενώ είχε ήδη χειροτονηθεί ιερέας (1946) πήγαινε στη Ν. Υόρκη όπου δίδαξε στο άλλο γνωστό Ινστιτούτο του Αγ. Βλαδίμηρου. Στην Αμερική θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του ως το 1983 όταν ο καρκίνος ύστερα από πολυετή ταλαιπωρία θα τον καταβάλει.
Ο Σμέμαν είχε από την πατρίδα του τη ρωσική ορθόδοξη παράδοση, αλώβητη ακόμα από την «δυτικοποιημένη και ακαδημαϊκή Θεολογία», (σύμφωνα με έκφρασή του). Βλέπει όμως στη διασπορά τις αλλοιώσεις και τις παρεκκλίσεις της Θεολογίας και τις θεραπεύει. Αυτή είναι και η ουσιαστικότερη συμβολή του, η επανεύρεση του αληθινού νοήματος και περιεχομένου της Ορθόδοξης Θεολογίας. Η απαλλαγή της από ξένα στοιχεία και η επανασύνδεσή της με τη λειτουργική πράξη και εμπειρία.
Ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν ανήκει στις μεγάλες μορφές της θεολογίας του 20ου αιώνα. Η συγγραφή ενός κειμένου για ένα μεγάλο θεολόγο δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για έναν από τους πιο δημοφιλείς συγγραφείς. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι όλα τα έργα του γίνονται «best seller» και ότι για έναν εκδοτικό οίκο το όνομα «Σμέμαν» πάνω σε ένα βιβλίο εγγυάται επιτυχία. Όμως η θεολογία δεν μετριέται με ποσοτικούς όρους.
Από τη μια θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στην επιρροή που άσκησε στον Πανεπιστημιακό και συγγραφικό θεολογικό λόγο. Θα μπορούσαμε να τον στολίσουμε με ηχηρούς προσδιορισμούς: «ο κορυφαίος Θεολόγος», «ο σημαντικότερος λειτουργιολόγος». Όμως ούτε αυτά μπορούν να καλύψουν μια τέτοια προσωπικότητα.
Σήμερα πολλοί ερίζουν για το περιεχόμενο των εννοιών «παράδοση», «ανανέωση», και το όλο θέμα μοιάζει να έχει αναχθεί σε «κριτήριο Ορθοδοξίας». Από τη μια πτέρυγα βρίσκονται οι «παραδοσιακοί» και από την άλλη οι «ανανεωτικοί». Όμως στην ουσία οι δύο έννοιες δεν είναι αντιφατικές. Το έργο του Σμέμαν το αποδεικνύει αυτό περίτρανα.
Ο Σμέμαν είδε τις αδυναμίες της Ορθόδοξης Θεολογίας και λατρείας, ένιωσε ότι η θεολογία είχε αποξενωθεί από τις ανάγκες του λαού, ότι η λατρεία είχε καταντήσει «θρησκευτική τελετή». Έτσι άντλησε από την Παράδοση όλα εκείνα τα ουσιαστικά στοιχεία της ανανέωσης. Έδειξε σε όλους πόσο επιζήμια είναι η αποσύνδεση της ευσέβειας, της λατρείας, της θεολογίας.
Γι’ αυτό επιχείρησε μια ανασύνθεση την οποία ονομάζουμε λειτουργική θεολογία.
«… Σκοπός της λειτουργικής Θεολογίας, […] είναι να ξεπεράσει τη μοιραία διαίρεση μεταξύ θεολογίας, λατρείας και ευσέβειας […]. Οι άνθρωποι έπαψαν να κατανοούν σωστά τη λατρεία και άρχισαν να βλέπουν σε αυτήν όμορφες και μυστηριώδεις τελετές στις οποίες, παρ’ όλο ότι παρακολουθούν, δεν συμμετέχουν πραγματικά. Ο χωρισμός αυτός στέρησε τη θεολογία από τις ζωντανές της πηγές και τη μεταμόρφωσε σε μια διανοητική άσκηση για τους διανοούμενους.» («Εξ’ ύδατος και πνεύματος» εκδ. Δομός). Είναι ένα από τα στοιχεία που γοητεύουν στα βιβλία του Σμέμαν: Η αποκατάσταση της πληρότητας. Η λειτουργική αυτή θεολογία αποτυπώνεται καθαρή στο παραπάνω βιβλίο. Πρόκειται για μια θεολογική και εκκλησιολογική ανάλυση του Βαπτίσματος. Μια ανάλυση που πραγματικά αποκαλύπτει στον αναγνώστη ένα διαφορετικό τρόπο θεώρησης και βίωσης των Μυστηρίων. Θα ήταν ευχής έργο αν το βιβλίο αυτό ήταν Πανεπιστημιακό σύγγραμμα.
Βασικό σημείο στη Θεολογία του π. Αλεξάνδρου είναι ο ευχαριστιακός προσανατολισμός. Η Ευχαριστία κατέχει κεντρική θέση και αποτελεί σταθερό άξονα αναφοράς στα έργα του. Όχι τυχαία, αλλά επειδή ήθελε να τονίσει αυτό που ίσως έχουμε παραμερίσει: η Ευχαριστία αποτελεί το κέντρο της ζωής μας. Η θέση του αυτή εκφράζεται κυρίως στα έργα του «Η Ευχαριστία», «Για να ζήσει ο κόσμος».
Συγγραφέας αγαπητός, δηλαδή συγγραφέας που μιλάει στις καρδιές.Αυτό που έκανε τόσο «δημοφιλή» τον Σμέμαν είναι τα βιβλία του. Είναι σπάνιο να γίνονται όλα τα βιβλία ενός θεολόγου αγαπημένα αναγνώσματα σε τόσους πολλούς ανθρώπους. Είναι όμως κάτι που δείχνει το μέτρο της αληθινής θεολογίας. Θεολογίας, όχι δυσπρόσιτης αλλά κατανοητής στον καθένα. Τα βιβλία του δεν προσφέρουν μόνο διανοητική ευχαρίστηση, αλλά αγγίζουν την καρδιά, καλούν σε βίωση των γραφομένων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο «Σαρακοστή» (Ακρίτας). Σε αυτό με υπέροχο τρόπο, ο Σμέμαν μας βοηθά να ξαναβρούμε το αληθινό περιεχόμενο της «πορείας προς το Πάσχα». Δεν μένει όμως σε μια «θεωρητική» ανάλυση. Προς το τέλος του βιβλίου βρίσκεται το «πρακτικό» (και ίσως το καλύτερο λόγω της αμεσότητάς του) κεφάλαιο «Η Μεγάλη Σαρακοστή στη ζωή μας». Τα βιβλία του με τη ροή των σκέψεων, με την αμεσότητα του λόγου, ανοίγουν στον αναγνώστη νέους ορίζοντες. Όπως σημειώνει ο μεταφραστής αρκετών έργων του Ι. Ροηλίδης «κάθε βιβλίο του π. Α. Σμέμαν αποτελεί και μια έκπληξη».
Ας μην ξεχνάμε ότι ο Σμέμαν δεν ήταν μόνο ένας διαπρεπής επιστήμονας- θεολόγος, δεν ήταν μόνο ένας ικανός συγγραφέας, αλλά ταυτόχρονα ένας ιερέας. Και όπως κάθε ιερέας έχει (ή μάλλον οφείλει να έχει…) έντονη ποιμαντική έγνοια. Έτσι και ο π. Αλέξανδρος είχε συναίσθηση της ποιμαντικής του ευθύνης. Αυτή εκφράστηκε τριπλά:
Κατά πρώτον, επιδίωξε να θεραπεύσει τις συνέπειες της «Δυτικής ψευδομορφώσεως της Ορθόδοξης Θεολογίας» (κατά την έκφρασή του) στην καθημερινή ενοριακή ζωή. Προσπάθησε, όπως και νωρίτερα είδαμε, να δείξει ότι λατρεία δεν είναι ιδιωτική τελετή, αλλά έκφραση της ζωής και της αλήθειας της Εκκλησίας.
Έπειτα, αντιστάθηκε με ιδιαίτερη έμφαση στη σύγχρονη αίρεση της εκκοσμίκευσης (saecularismus). Η συμβολή του στο χώρο αυτό είναι τεράστια και ίσως παραγνωρισμένη σε σχέση με άλλες πτυχές της προσφοράς του. Στοιχεία και θέσεις του σχετικά με το θέμα υπάρχουν διάσπαρτα. Ας δούμε ένα σχετικό απόσπασμα από ένα κείμενο του, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Σύνορο»: «… βασική διχοτομία που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή και στη θρησκεία. Η θρησκεία περιορίζεται στο να εφοδιάζει τη ζωή με «ηθικές αξίες» να της παρέχει την απαραίτητη βοήθεια […], δεν επιχειρεί όμως πια να την μεταμορφώσει σε λατρεία […]. Έτσι η «τροφή», ο «έρωτας», ο «χρόνος», το «χρήμα», η «ύλη», γίνονται μέσα στην προοπτική του σεκουλαρισμού, οντότητες καθ’ αυτές, κλεισμένες στην απομόνωσή τους, ανίκανες να μεταμορφωθούν, αδιαπέραστες από τη Θεία Χάρη και το Άγιο Πνεύμα».
Αυτό που εντυπωσιάζει είναι όχι μόνο η ανατομική ακρίβεια των παρατηρήσεών του και η ευθύτητα των κρίσεων του αλλά και κάτι άλλο. Το κείμενο δημοσιεύτηκε το 1966 και είναι εντυπωσιακό ότι ήδη από τότε ο π. Σμέμαν διαβλέπει και επισημαίνει ορατούς κινδύνους.
Τέλος, η ποιμαντική του αγωνία, εκφράζεται και στο ευρύτερο εκκλησιαστικό επίπεδο: επιθυμεί έντονα την ενότητα στην Εκκλησία. Αποτυπώνεται έντονα η αγωνία αυτή στο βιβλίο του «Η αποστολή της Εκκλησίας στο σύγχρονο κόσμο» (Ακρίτας). Ο τίτλος και μόνο είναι ενδεικτικός του προβληματισμού του συγγραφέα. Το 4ο κεφάλαιο είναι η καλύτερη ανάλυση της κατάστασης που επικρατεί στην Αρχιεπισκοπή Αμερικής (πολλές τοπικές Εκκλησίες, ελληνόφωνες, σλαυόφωνες κ. λ. π.). Είναι νομίζω χρήσιμο αν όχι αναγκαίο ανάγνωσμα για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων και της διάσπασης της ενότητας στην εκεί Εκκλησία.
Στις παραπάνω γραμμές προσπαθήσαμε να περιγράψουμε και να αποτυπώσουμε όσο το δυνατόν, μερικά στοιχεία από τη ζωή, τη δράση και το έργο του π. Αλεξάνδρου Σμέμαν. Ασφαλώς η προσπάθεια δεν ήταν ολοκληρωμένη και για τούτο ίσως ανεπιτυχής. Όμως αν τουλάχιστον τα παραπάνω λόγια παρακινήσουν κάποιους σε μια μελέτη των έργων του π. Σμέμαν, θα είναι μια επιτυχία του κειμένου. Γιατί θα μπορέσουν να γνωρίσουν και αυτοί το εκπληκτικό περιεχόμενο νόημα των σκέψεων του Σμέμαν. Γιατί, η προσέγγιση στη Θεολογία του θα τους ανοίξει νέες προοπτικές βίωσης του Μυστηρίου της Ορθοδοξίας.
Βλάσης Νικολαΐδης
Φοιτητής Διοίκησης Επιχειρήσεων
