δ)  Κοινωνία-εθνικό όραμα:  Ένα από τα κυριότερα μέσα  διαμόρφωσης της ευρωπαϊκής κοινωνίας  απέβησαν οι Χρηστοήθειες, που  προσδιόριζαν το ήθος της νέας κοινωνίας,  δηλαδή τις «σχέσεις ανάμεσα στα  άτομα και ανάμεσα στα φύλα». Είναι  «οδηγοί καλής συμπεριφοράς» του  πολίτη, «πως θα καθήσει, πως θα φάει,  πως θα μιλήσει…». Οι νοοτροπίες  αυτές εισβάλλουν στην Ελληνική  κοινωνία μέσω διαφόρων διαύλων και κυρίως  εκείνων, που, μετά τις  σπουδές τους στην Ευρώπη, μεταφέρουν εδώ τα ήθη  της. Τις συνέπειες  επισημαίνει ο αείμνηστος Κ. Δημαράς: «Όλα δείχνουν  ότι μια βαθιά  αλλοίωση έχει επέλθει στη συγκρότηση της Ελληνικής  κοινωνίας». «Η  παραδοσιακή φιλοκαλία περνάει από δοκιμασία, ώσπου να  αφομοιωθούν τα  καινούρια, ενώ παραμελούνται τα παλαιά». Είναι η πρόκληση  της Ευρώπης  στο χώρο της κοινωνίας. Δεν πρέπει στη συνάφεια αυτή να  λησμονείται,  ότι η διαμόρφωση της μετακαρλομάγνειας Ευρωπαϊκής κοινωνίας  έχει  υποδομή θεολογική, θεολογικό όμως, δηλαδή εκκλησιολογικό, είναι το   υπόβαθρο και της ρωμαίικης κοινωνίας. Οι Κολλυβάδες το βιώνουν αυτό ως   εκκλησιαστικά πρόσωπα και θεολόγοι. Γι΄ αυτό συνδυάζουν στην προσπάθειά  τους την ανανέωση της θεολογικής παραδόσεως με το αμετακίνητο ορθόδοξο  κοινωνικό μοντέλο, που προσφέρει το μοναστικό κοινόβιο και εμπεδώνει   στις συνειδήσεις η λατρεία. Η προβολή του ορθοδόξου κοινωνικού ήθους   γίνεται, έτσι, μετά από την ίδια την ορθόδοξη πράξη, που διασυνδέει την  κοινωνία της λατρείας με τη «λειτουργία μετά τη λειτουργία», κάτι που   εκφράζει πληρέστατα η εκκλησιαστική «πανήγυρις» με τη διπλή της όψη,   μέσα και έξω από την Εκκλησία. Παρ’ όλα αυτά η Χρηστοήθεια του αγίου   Νικόδημου έρχεται να καλύψει και θεωρητικά το θέμα. Οι αναφορές του   συγγραφέα δεν είναι βέβαια ευσεβιστικές, αλλά πατερικές και   αγιογραφικές. Δεν πρόκειται άρα για ηθικές «νόρμες», αλλά για   αγιοπνευματική εμπειρία. Ο άγιος, που με το ασκητικό του πνεύμα ενοχλεί  τους εκκοσμικευμένους του εκκλησιαστικού χώρου, προτείνει το αυθεντικό  ορθόδοξο-πατερικό ήθος, ως τρόπο εκκλησιαστικής υπάρξεως. Η πολιτική  δράση των Κολλυβάδων, κυρίως του Παρίου, σ’ αυτό το πλαίσιο πρέπει   πρωταρχικά, κατά την ταπεινή μου γνώμη, να θεωρηθεί. Είναι η απόλυτη   συνέπεια στην απόρριψη της Ευρώπης όχι μόνο στον ιδεολογικό, αλλά και   στον κοινωνικό χώρο. Η θεωρητική τους τεκμηρίωση επιβεβαιώνει αυτή τη   θέση. Τα περί «κηρύγματος δουλικής υποταγής» στην Οθωμανική κυριαρχία ή  περί «θεολογικά τεκμηριωμένα εθελοδουλίας» θα ανταποκρίνονταν στα   πράγματα, αν δεν διασκεδασθούν με την προσθήκη του Βασιλείου Μακρίδη: με  σκοπό «την προστασία της Ορθοδοξίας από τον κίνδυνο της Δύσης». Ίσως   μάλιστα ο λόγος για «αυτοπροστασία» είναι προτιμότερος και   ρεαλιστικότερος του όρου «εθελοδουλία». Ο «αντιευρωπαϊσμός» των   Κολλυβάδων δεν είναι κατ’ ανάγκη και «φιλοτουρκισμός», για έναν που   γνωρίζει τα ευρωπαϊκά και κυρίως τα γαλλικά σχέδια αυτή την εποχή για τη  Ρωμαίικη Εθναρχία. Η σύμπτωση του προκρίματος των Κολλυβάδων με τις   άμεσες στοχοθεσίες της Οθωμανικής πολιτικής είναι αδιαμφισβήτητο   γεγονός, ταυτίζεται όμως και εδώ απόλυτα με τη στάση του εθνομάρτυρα   αγίου Κοσμά του Αιτωλού, που θεωρεί τον Οθωμανικό ζυγό θεϊκή εύνοια για  το Γένος, με κριτήριο όμως τη στάση της Ευρώπης απέναντι στην  Ορθοδοξία.  Η αναζήτηση ερμηνείας πρέπει να αποδεχθεί αυτή την  αδιατάρακτη  πιστότητα στην παράδοση του Γένους. Η παραθεώρησή της όμως  μεταβάλλει  αυτόχρημα την επιστήμη σε πολιτική. Και μόνη η πρόταση του  Παρίου να  τιμώνται τα θύματα του ισλαμισμού, όπως οι αρχαίοι μάρτυρες  της  Εκκλησίας ή να τιμώνται ως άγιοι οι Νεομάρτυρες χωρίς την έγκριση  της  Μεγάλης Εκκλησίας, πρέπει να θεωρηθούν ως έμπρακτη «αντίσταση» στην  εξουσία του «αντίχριστου», κατά τον Πατροκοσμά, Σουλτάνου.