Οἱ κτίτορες τῆς Μονῆς Βαρλαάμ, πού τιμῶνται σήμερα εἶναι οἱ Γιαννιῶτες ἀδελφοί ἱερομόναχοι Θεοφάνης (+ 17 Μαΐου 1544) καί Νεκτάριος (+ 7 Ἀπρ. 1550) οἱ Ἀψαράδες.
Οἱ ἴδιοι οἱ κτίτορες στά αὐτοβιογραφικά τους κείμενα (αὐτοβιογραφία, διαθηκῶο γράμμα τοῦ ἔτους 1541/42, σύγχρονες ἐνθυμήσεις τους στόν κώδ. 127 Μ. Βαρλαάμ), δίνουν διαφωτιστικές πληροφορίες καί εἰδήσεις γιά τή ζωή καί τό ἔργο τους, καί ἰδιαίτερα γιά τήν οἰκοδομική ἀλλά καί τήν πνευματική τους δραστηριότητα πάνω στούς μετεωρίτικους βράχους.
Παραθέτουμε χαρακτηριστικά ἀποσπάσματα ἀπ’ αὐτά:
«Μείναντες τοίνυν ἡμεῖς ἐν τῷ οἰκοδομηθέντι κελλίῳ τοῦ Τιμίου Προδρόμου χρόνον μικρόν, οὐκ ἦν ἀνεκτόν τῷ πονηρῷ καί ἀνθρωποκτόνῳ διαβόλῳ ὁρᾶν ἡμᾶς κατά Θεόν καί εἰρηνικῶς ζῶντας… Τοῦτο οὖν ἐνθυμηθέντες, ἀπαίρομεν τῆς πατρίδος ἡμῶν καί παραγενόμενοι ἐν τῷ θείῳ ναῷ τοῦ Μετεώρου τόπον ἡσυχίας καί αὖθις ᾐτήσαμεν. Ἐδόθη δέ ἡμῖν τό ἡσυχαστήριον, ἤτοι ὁ στύλος τοῦ ἱεροῦ Προδρόμου παρά τῶν τότε πατέρων, ἐν ᾦ καί ἀναβάντες καί ἐπί ἑπτά ὅλοις ἔτεσιν οἱ δύο μόνοι ἐκεῖσε διαπεράσαντες, πάλιν διεσκεψάμεθα κατελθεῖν ἐκ τούτου καί ἄλλοθέν ποθεν οἰκῆσαι. Ἐστενωμένος ἦν γάρ πάνυ ὁ τοῦ ἱεροῦ Προδρόμου στύλος καί ἄλλως διά τήν ὑποκάτω τῶν παραβαλλόντων σύγχυσιν˙ οὐ μήν ἀλλά καί οἱ περιερχόμενοι ἀέρες αὐτῷ, βλαπτικοί τε καί νοσώδεις ὄντες, οὐκ εἴων ἡμᾶς ἐκεῖσε διάγειν καί παροικεῖν. Διό καί εὑρόντες τόν πλατύν καί εὐάερον καί ἡσυχαστικόν λίθον εὐρύχωρόν τε καί ἀρεστόν ἡμῖν πρός παροίκησιν ὄντα, ὅστις καί Βαρλαάμ ἐκαλεῖτο, παρά τινος μοναχοῦ Βαρλαάμ, οἰκήσαντος ἐν αὐτῷ πάλαι, τήν ἐπωνυμίαν λαβόντα, καί ἄοικον τῇ πολυετίᾳ ὄντα καί ἔρημον παντελῶς ὡς οἰκόπεδον, ἠρξάμεθα κατά τό ….. [7026-5509/8 = 1517/18] ἔτος ἀνανεοῦν καί οἰκοδομεῖν αὐτόν πρός κατοίκησιν, μήτε κλίμακα ἔχοντα τό πρότερον, μήτε ἄλλην οἰκοδομία, εἰμή μόνον σημεῖά τινα κτισμάτων καί οἰκοδομῶν παλαιῶν καί μέρος τι ἐκ τοῦ βήματος τοῦ ναοῦ. Οὐδέ γάρ ἦν τις ἐν τοῖς εὑρισκομένοις τῆς σκήτεως μοναχοῖς ἤ καί τοῖς πλησίον κοσμικοῖς, ὅστις ἐνεθυμεῖτο ἐν τούτῳ τινά κατοικήσαντα
. Καί δή κόπον καί πόνον βαλόντες… πάντα ἐξ οἰκείων κόπων καί ἀναλωμάτων ἡμῶν, καί πρῶτον Θεοῦ συνάρσει ἀνεκαινίσαμεν ἐκ μέρους τόν ναόν τῶν μεγάλων Τριῶν Ἱεραρχῶν… Ἐπεί δέ Θεοῦ συνεργίᾳ καί χάριτι καί πλείονες τῶν ἀδελφῶν ὕστερον συνεισῆλθον ἕως τριάκοντα καί εἰς αὔξησιν τά τοῦ ἡσυχαστηρίου ἐφέρετο, δεῖν ᾠήθημεν καί ναόν ἀνοικοδομῆσαι ἐπαρκοῦντα εὐτάκτως εἰς τήν τῶν πλειόνων ἀδελφῶν ἀνάπαυσιν. Καί μετά σπουδῆς καί προθυμίας πάντες οἱ περί ἡμᾶς ἀδελφοί πλεῖστα κεκοπιακόντες σύν ἡμῖν ὁλοψύχως, τόν μέγαν τουτονί ναόν πεποιήκαμεν, τιμηθέντα ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ἁγίων Πάντων.Ἔκτισται δέ καί τετέλεσται κατά τό …. [7050-5509/8 = 1541/42] ἔτος, διά ἡμερῶν εἴκοσιν ὅσον τάχος ἐκ βάθρων…» (αὐτοβιογραφία).Στό διαθηκῶο γράμμα τους (1541/42) ἐξάλλου σημειώνουν τά ἑξῆς:«Ἔνθεν τῇ βουλῇ καί γνώμῃ τοῦ πανιερωτάτου Λαρίσης καί τοῦ τότε ὁσιωτάτου καθηγουμένου τῆς σεβασμίας καί βασιλικῆς μονῆς τοῦ Μετεώρου τόν τοῦ Βαρλαάμ λίθον ἐλάβομεν καί κατά δεσποτείαν ἔχειν τοῦτον συνεχωρήθημεν.Ἐπεί δέ καί πρότερον κἀν τούτῳ σεβάσμιος ναός ᾠκοδόμητο, ἐπί τῷ τῶν ἁγίων μεγάλων διδασκάλων καί ἱεραρχῶν Βασιλείου, Γρηγορίου καί Χρυσοστόμου ὀνόματι τιμώμενος, τῇ πολυετίᾳ δέ φθαρείς ἤδη καί τῇ τῶν ἀνθρώπων ἐρημώσει ἤδη καί τῇ τῶν ἀνθρώπων ἐρημώσει παντελεῖ ἀφανισμῷ ἐκδοθείς, ὡς ἴχνος καί μόνον ἐκ τούτου σώζεσθαι, καί ἀνεκτίσαμεν πρός τό βέλτιον. Ἐβουλόμεθα δέ ποιῆσαι καί εἰς κρεῖττον κάλλος καί σχῆμα καί μέγεθος, διά δέ τόν τῶν κρατούντων φόβον οὐκ ἐτολμήσαμεν τό παράπαν αὐξῆσαι τό σύνολον.Συνέβη γάρ τότε ἐν τοῖς καιροῖς ἐκείνοις ὁρισμός ἐξελθεῖν ὑπό τοῦ σουλτάνου, ἵνα τά καινούργια ὅλα χαλνοῦσιν ὅσα τε ἀνακαινίσθησαν νεωστί ἐπί ταῖς τῶν χριστιανῶν ἐκκλησίαις, καί διά τούτου τοῦ φόβου οὐκ ἐποιήσαμεν αὐτόν καθώσπερ ἡ ἔφεσις καί ἡ βουλή ἡμῶν ἦτον, ἀλλά μικρό τι μονύδριον χάριν τοῦ χάλλειν καί ἐκτελεῖν τάς ἀκολουθίας ἡμῶν. Ἐν τούτῳ δέ τῷ ῥηθέντι ναῷ οὐκ ὀλίγῳ καιρῷ διατρίψαντες, εἶτα Θεοῦ συνάρσει καί ἕτερον ἐκ βάθρων ἐγερεῖν ἐβουλήθημεν˙ ὅν καί ἀνηγείραμεν διά δύο τρούλλων σταυροθόλιν ὡραῖον καί ποικιλότατον, κόπους τε καί ἱδρῶτας καί ἐξόδους ἐν τούτῳ οὐ τούς τυχόντας ἐνδειξάντες. Συναντιλαμβανομένου δέ ἡμῖν καί τοῦ τά πάντα τελειοῦντος παντοδυνάμου Θεοῦ, ἐν τούτῳ καί κέλλας ἐπήξαμεν πρός ἀνάπαυσιν τῶν ἐνασκουμένων μοναχῶν καί τῶν ἄλλων πως παρατυγχανόντων, καί λοιπάς οἰκοδομάς καί ἀνακτίσεις ἐβελτιώσαμεν. Ἔτι δέ καί σκεύη καί βιβλία καί ἱερά παντοῖα καί ἱερέων καί διακόνων ἀλλαγάς κατεπλουτήσαμεν αὐτήν εἰς αἶνον καί δόξαν Θεοῦ.Πρός τοῖς δέ καί κτήματα παντοῖα, ἀμπελῶνάς τε καί ἀγρούς, κήπους τε καί παραδείσους καί μετόχια καί μύλωνας καί ἐλαιῶνας διαφόρους… ἐν αὐτῇ ἀφιερώσαμεν… Εἶτα κατεστήσαμεν ταύτην κοινόβιον εἰλικρινές τε καί ἄδολον εἶναί τε ὁμοῦ καί ὀνομάζεσθαι καί πράττειν τε καί φυλάττειν πάντα τά νόμιμα αὐτοῦ…».Οἱ αὐτάδελφοι Ἀψαράδες ἤ Ἀψαράτες κατάγονταν ἀπό παλαιά καί ἐπιφανή βυζαντινή οἰκογένεια καί διέθεται μεγάλη χρηματική καί κτηματική περιουσία. Οἱ γονεῖς τους πέθαναν καί οἱ δύο ὡς μοναχοί, μέ τά ὀνόματα Καταφυγή (+ 1506), Νοεμ. 7) καί Ἰώβ (+ 1523/24). Μοναχές ἐπίσης ἦσαν καί οἱ τρεῖς ἀδελφές τους, ἡ Ἀθανασία (+ 11 Νοεμ. 1512), ἡ Εὐγενία (+ 1513/14) καί μία τρίτη τῆς ὁποίας δέν παραδίδεται τό ὄνομα.Γιά τίς ἀδελφές καί τούς γονεῖς τους οἱ ἱερομόναχοι Νεκτάριος καί Θεοφάνης ἀνήγειραν μοναστικό ἡσυχαστήριο κοντά στή Μονή Προδρόμου στό νησί τῶν Ἰωαννίνων: «Μετά τοῦτο καί τό πλησίον τοῦ χωρίου κελλίον ἐκτίσθη παρ’ ἡμῶν, εἰς ὅπερ αἱ κατά σάρκα καί κατά πνεῦμα ἡμῶν ἀδελφαί κατῴκουν, τόν μονήρη βίον προελόμεναι˙ τρεῖς γάρ ἦσαν αὗται καί σύν αὐταῖς καί ὁ πατήρ καί ἡ μήτηρ ἡμῶν, τῷ ἱερῷ καί οὗτοι τῶν μοναχῶν σχήματι τελειωθέντες» (αὐτοβιογραφία).Ἐνδιαφέροντα κείμενα καί ἄλλα στοιχεῖα γιά τή ζωή καί τή δράση τῶν αὐταδέλφων ἱερομονάχων περιέχουν τά χειρόγραφα τῆς Μ. Βαρλαάμ 127, 134, 180, 275 καί 281, καθώς καί τό χειρόγραφο 172 τῆς Μονῆς Παντελεήμονος τοῦ Ἁγίου Ὄρους, πού ἀνῆκε ἄλλοτε στή μετεωρική Μονή Βαρλαάμ.
