Σχόλιο στό τελευταῖο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου τοῦ π. Νικολάου Λουδοβίκου ‟Οἱ τρόμοι τοῦ προσώπου καί τά βάσανα τοῦ ἔρωτα”
από
Φώτης Σχοινάς
Στό τελευταῖο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου του τό ἐπιγραφόμενο ‟Ἡ ἔκσταση ὡς κάθοδος: τό Παλαμικό ὑπόβαθρο τῆς θεολογίας τοῦ π. Σωφρονίου” ὁ π. Νικόλαος ἀσχολεῖται με τον π. Σωφρόνιο Σαχάρωφ, τον οποίο θεωρεῖ σύγχρονο Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας καί τόν συγκαταλέγει μεταξύ τῶν Ἡσυχαστῶν Πατέρων, χωρίς να ἀσκεῖ κριτική ἀλλά μαθητεία.
Κατ᾽ ἀρχήν ὁ π. Νικόλαος ἀσχολεῖται μέ τό θέμα τῆς ἐκστάσεως, τῆς ἀσκητικῆς ἀναβάσεως πρός τόν Θεό. Ὑπάρχουν, κατά τόν π. Νικόλαο δύο εἴδη ἐκστάσεως: α) ἡ πλατωνίζουσα ἔκσταση καί β) ἡ ἡσυχαστική ἔκσταση. Ἡ πλατωνίζουσα ἔκσταση γίνεται μόνο μέ τό νοῦ χωρίς τό σῶμα. Ὁ νοῦς καί γενικά ἡ ψυχή θεωροῦνται συγγενεῖς μέ τό θεῖον. Ἡ ψυχή περιπολοῦσε στόν οὐράνιο χῶρο καί λόγῳ ἑνός σφάλματος ἐξέπεσε ἀπό κεῖ καί πρός τιμωρία συνεδέθη μέ τό ὑλικό σῶμα. Στόν (νεο)πλατωνισμό ἡ ἀνείδεος ὕλη (ἡ ἄνευ εἴδους ὕλη) θεωρεῖται τό πρωταρχικό κακό. Ἀλλά καί ἡ εἰδοπεποιημένη, ἡ μεμορφωμένη ὕλη, φυσικά καί τό ὑλικό σῶμα, θεωροῦνται ὡς κακόν. Ἡ ψυχή πρέπει νά ἀπεγκλωβισθεῖ ἀπό τό σῶμα καί διά θεωρίας νά ἀνέλθει πρός τό Ἕν (τό θεῖον) καί νά ἀφομοιωθεῖ μετ᾽ αὐτοῦ. Ἡ ψυχή, ἡ συγγενής (=παραπλησίας καί συγγενικῆς φύσεως) πρός τό θεῖον, ἀποτελεῖ τόν κυρίως ἄνθρωπο, ἐνῶ τό σῶμα ἀποτελεῖ ὄχι μόνο ἕνα περιττό, ἀλλά καί ἕνα ἐπιβαρυντικό-τιμωρητικό βάρος γιά τήν ψυχή, ἀπό τό ὁποῖο πρέπει νά ἀπαλλαγεῖ ὁ ἄνθρωπος κατά τήν ἀνάβασή του πρός τό θεῖον. Ἀνάλογες περίπου, ὄχι ἐπ᾽ ἀκριβῶς ἀλλά παρηλλαγμένες, εἶναι καί οἱ ἀπόψεις τοῦ πλατωνίζοντος Ὠριγένη.
Προτοῦ προχωρήσουμε στήν ἡσυχαστική ἔκσταση πρέπει νά προβοῦμε σέ ὁρισμένες διευκρινήσεις ὡς πρός τήν Χριστιανική, Πατερική ἀνθρωπολογία καί τίς οὐσιώδεις διαφορές της ἀπό τήν (νεο)πλατωνική. Κατά τούς Πατέρες ἡ ψυχή εἶναι κτίσμα, κτιστό ὄν. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἀπέχει ἀσυλλήπτως ἀπό τό ἄκτιστον θεῖον καί οὐδόλως μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὡς συγγενής μέ αὐτό, τό ἄκτιστον δηλ. θεῖον. Ἀδιάβατο ὀντολογικό χάσμα διακρίνει τό ἄκτιστον θεῖον ἀπό τά κτιστά ὄντα. Ὁ Δαμασκηνός λέγει ὅτι τό ἄκτιστον θεῖον διαφέρει τοῦ κτιστοῦ «οὐ τόπῳ ἀλλά φύσει» (Ἔκδοσις ἀκριβής ΙΙ, ιγ΄ 68, ἔκδοση B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 39). Συναφῶς πρός αὐτό τό ἀγεφύρωτο ὀντολογικό χάσμα κτιστοῦ καί ἀκτίστου γράφει χαρακτηριστικά ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Πᾶσα φύσις, ὡς πορρωτάτω ἐστί καί παντάπασι ξένη τῆς θείας φύσεως. Εἰ γάρ ὁ Θεός φύσις, τ᾿ ἄλλα οὐκ ἔστι φύσις· εἰ δέ τῶν ἄλλων ἕκαστον φύσις, ἐκεῖνος οὐκ ἔστι φύσις· ὡς οὐδέ ὄν ἐστιν εἰ τ᾿ ἄλλα ὄντα ἐστίν. Εἰ δ᾿ ἐστιν ἐκεῖνος ὤν, τἄλλα οὐκ ἔστιν ὄντα». (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κεφάλαια φυσικά, θεολογικά,ἠθικά τε καί πρακτικά, οη΄, τόμος Δ΄, Φιλοκαλία, Ἀθῆναι 1961, σελ. 162). Ἐπακόλουθο τούτου εἶναι ὅτι ἡ ψυχή εἶναι “ὑλική”· μόνον ὄντως ἄϋλον εἶναι τό ἄκτιστον θεῖον. Σημειωτέον ὅτι κατά τόν ἱερό Δαμασκηνό ὁ ἄγγελος λέγεται ἀσώματος καί ἄϋλος συγκρινόμενος μέ τόν ἄνθρωπο. Συγκρινόμενος μέ τόν Θεό εἶναι παχύς καί ὑλικός. Μόνο ὁ ἄκτιστος Τριαδικός Θεός εἶναι κατά κυριολεξίαν ἀσώματος καί ἄϋλος: «Ἄγγελος τοίνυν ἐστίν οὐσία νοερά, ἀεικίνητος, αὐτεξούσιος, ἀσώματος, Θεῷ λειτουργοῦσα, κατά χάριν ἐν τῇ φύσει τό ἀθάνατον εἰληφυῖα, ἧς οὐσίας τό εἶδος καί τόν ὅρον ὁ κτίστης ἐπίσταται. Ἀσώματος δέ λέγεται καί ἄϋλος, ὅσον πρός ἡμᾶς∙ πᾶν γάρ συγκρινόμενον πρός τόν Θεόν τόν μόνον ἀσύγκριτον παχύ τε καί ὑλικόν εὑρίσκεται, μόνως γάρ ὄντως ἄϋλον τό θεῖον ἐστί καί ἀσώματον» (Ἔκδοσις ἀκριβής ΙΙ, ιζ΄ 9-15, ἔκδοση B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 45). Ἀξιοσημείωτα εἶναι ἐπίσης ὅσα γράφει ὁ Δαμασκηνός ἐπ᾽ αὐτοῦ: «Ἀσώματα δέ καί ἀόρατα καί ἀσχημάτισθα κατά δύο τρόπους νοοῦμεν∙ τά μέν κατ’οὐσίαν, τά δέ κατά χάριν, καί τά μέν φύσει ὄντα, τά δέ πρός τήν τῆς ὕλης παχύτητα. Ἐπί Θεοῦ μέν φύσει, ἐπί δέ ἀγγέλων καί δαιμόνων καί ψυχῶν χάριτι, καί ὡς πρός τήν τῆς ὕλης παχύτητα λέγεται» (Ἔκδοσις ἀκριβής ΙΙ, κστ΄ 54-57, ἔκδοση B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 77). Ἑπομένως ἡ ἀνθρώπινη ψυχή εἶναι “ὑλική” καί φύσει θνητή· μόνο ὁ Θεός εἶναι φύσει ἀθάνατος. Βεβαίως σημειωτέον ὅτι ἡ ψυχή εἶναι χάριτι ἀθάνατη. Ἐπέμενα λίγο παραπάνω στίς ἀνωτέρω διευκρινίσεις διότι ὑπάρχει σύγχυση ὡς πρός τό θέμα αὐτό, ἀκόμη καί σέ ὁρισμένους, μᾶλλον παλαιότερους, θεολόγους. Ὅταν ὑπηρετοῦσα ὡς Σχολικός Σύμβουλος φιλολόγων στήν Καλαμάτα καί ἐξέθεσα τίς ἀνωτέρω Πατερικές ἀπόψεις περί ψυχῆς, ὅτι δηλαδή αὐτή εἶναι φύσει θνητή καί “ὑλική”, ἕνας συνταξιοῦχος Λυκειάρχης θεολόγος τίς χαρακτήρισε ὡς αἱρετικές! Ἀλήθεια πόσος Πλατωνισμός ἔχει εἰσχωρήσει, ἀνεπίγνωστα μᾶλλον, στήν Ἐκκλησία!
Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τούς Καππαδόκες καί τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή μέχρι τόν ἅγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο καί τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, προέβησαν στήν διόρθωση καί ἐκχριστιάνιση τῆς πλατωνίζουσας ἐκστάσεως. Ὁ ἄνθρωπος ἀναβαίνει πρός τόν Θεό ὄχι μόνο μέ τό νοῦ του, ἀλλά καί μέ τό σῶμα του, ἀλλά καί μέ ὅλη τήν κτίση. Στή θέωση συμμετέχει ἐξ ἴσου ὄχι μόνο τό λογικό-ἡγεμονικό μέρος τῆς ψυχῆς, ἀλλά καί τό παθητικόν. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς γράφει: «Τό μέν οὖν πρῶτον τῶν ἐπιχειρημάτων οὕτως ἔχει τῷ φιλοσόφῳ· δεύτερον δέ αὐτῷ γεναιότερον, ὅτι “τοῦτο προσηλοῖ τήν ψυχήν τῷ σώματι καί σκότους αὐτήν ἀναπίμπλησι, τό ἀγαπᾶν τάς ἐνεργείας, ὅσαι κοιναί εἰσι τοῦ παθητικοῦ αὐτῆς καί τοῦ σώματος”. Τί δ᾿ ἄλγος, ποία δ᾿ ἡδονή, τίς δέ κίνησις ἐν σώματι, οὐ κοινή ἐνέργεια ψυχῆς ἐστι καί σώματος; Δοκεῖ μοι τοίνυν ἀπερισκέπτως ὁ φιλόσοφος καί ταύτην τήν ψῆφον ἐνεγκεῖν, καθόλου περί τῶν μή καθόλου ἀποφηνάμενος. Ἔστι γάρ καί πάθη μακάρια καί κοιναί ἐνέργειαι ψυχῆς καί σώματος οὐ προσηλοῦται τῇ σαρκί τό πνεῦμα, ἀλλ᾿ ἐγγύς τῆς τοῦ Πνεύματος ἀξίας ἀνέλκουσαι τήν σάρκα καί ἄνω νεύειν καί αὐτήν ἀναπείθουσαι. Τίνες αὗται; Αἱ πνευματικαί, οὐκ ἀπό τοῦ σώματος ἐπί τόν νοῦν ἰοῦται, ὅ καί πρότερον εἴπομεν, ἀλλ᾿ ἀπό τοῦ νοῦ ἐπί τό σῶμα διαβαίνουσαι καί τοῦτο διά τῶν ἐνεργημάτων τε καί παθημάτων τούτων ἐπί τό κρεῖττον μετασκευάζουσαι καί θεουργοῦσαι. Καθάπερ γάρ κοινή ἐστι σώματος καί ψυχῆς ἡ τοῦ ἐνανθρωπήσαντος λόγου τοῦ Θεοῦ θεότης, διά μέσης ψυχῆς θεώσασα τήν σάρκα, ὡς καί Θεοῦ ἔργον ἐκτελεῖσθαι δι᾿ αὐτῆς, οὕτως ἐπί τῶν πνευματικῶν ἀνδρῶν ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις, διά μέσης ψυχῆς πρός τό σῶμα διαπορθμευομένη, πάσχειν καί αὐτῷ τά θεῖα δίδωσι καί μακαρίως συμπάσχειν τῇ ψυχῇ τά θεῖα πεπονθυίᾳ, ἥτις, ἐπεί πάσχει τά θεῖα, καί παθητικόν ἔχει τι δήπουθεν ἐπαινετόν καί θεῖον· μᾶλλον δέ, ἕν ὄν τό ἐν ἡμῖν παθητικόν, καί τοιοῦτον ἐκτελεῖσθαι πέφυκε».(Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2, 2, 12, 1-20, σελ. 518-519, Γρηγορίου Παλαμᾶ Συγγράμματα, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962). Διαπιστώνουμε ἀπό τό ἀνωτέρω χωρίο ὅτι συμμετέχει στήν θέωση τό σῶμα καί τό παθητικόν μέρος τῆς ψυχῆς. Ἐπίσης ὅτι δέν ὑπάρχουν μόνο ψεκτά πάθη, ἀλλά καί ἔνθεα καί μακάρια. Ἡ Ὀρθόδοξη ἡσυχαστική ἄσκηση δέν ἀποσκοπεῖ στήν κατάργηση τῶν παθῶν, ἀλλά στή μεταστοιχείωσή τους ἀπό θεοστυγῆ σέ θεοφιλῆ πάθη. Ἀκόμη τό παθητικόν τῆς ψυχῆς δέν ἀπονεκρώνεται, ὅπως ἐπρέσβευαν οἱ Στωϊκοί, ἀλλά μεταμορφώνεται ἐπί τά κρείττω. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀπαντώντας στόν Βαρλαάμ πού πρεσβεύει τήν ἀπονέκρωση τοῦ παθητικοῦ γράφει: «“ἄλλ᾿ ἐγώ”, φησίν, “οὐ τοῦτο τό πένθος ἡγοῦμαι ἀπαθές καί μακάριον· πῶς γάρ ἄν εἴη ἀπαθές ὅ τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ τῆς ψυχῆς παθητικοῦ τελεῖται; Πῶς δ᾿ ἄν εἴη ἀπαθής ὁ τό παθητικόν τοῦτ᾿ ἔχων ἐνεργόν, ἀλλά μή καθ᾿ ἕξιν νέκρωσιν αὐτοῦ τελέως ἐξεργασάμενος;”. Ἀλλ᾿ ἡμεῖς οὐ τοῦτ᾿ εἶναι ἀπάθειαν ἐδιδάχθημεν, ὦ φιλόσοφε, τήν τοῦ παθητικοῦ νέκρωσιν, ἀλλά τήν ἀπό τῶν χειρόνων ἐπί τά κρείττω μετάθεσιν αὐτοῦ καί τήν ἐπί τά θεῖα καθ᾿ ἕξιν ἐνέργειαν, ὁλικῶς ἀπεστραμμένου τά πονηρά καί ἐπεστραμμένου πρός τά καλά, καί οὗτος ἡμῖν ἀπαθής, ὁ τάς πονηράς ἕξεις ἀποκτησάμενος καί ἐν ταῖς ἀγαθαῖς πλουτήσας, ὁ “οὕτω ποιωθείς ταῖς ἀρεταῖς ὡς οἱ ἐμπαθεῖς ταῖς μή καλαῖς ἡδοναῖς”, ὁ οὕτως ὑποτάξας τό θυμικόν τε καί ἐπιθυμητικόν, ἅ συναμφότερα ἐστι τό τῆς ψυχῆς παθητικόν, τῷ γνωστικῷ καί κριτικῷ καί λογιζομένῳ τῆς ψυχῆς, ὡς οἱ ἐμπαθεῖς τῷ παθητικῷ τό λογιζόμενον». (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2, 2, 19, 20-30, σελ. 526, 1- 4, σελ. 527, Γρηγορίου Παλαμᾶ Συγγράμματα, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962). Ὅπως ἐμφαντικῶς τονίζει ὁ π. Νικόλαος, ὁ Ὀρθόδοξος ἀσκητής ἀναβαίνει πρός τόν Θεό μέ τό σῶμα του καί βαστάζοντας ὁλόκληρη τήν δημιουργία. Μάλιστα σχετικά μέ τήν ἐνσώματη προσευχή ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀφιερώνει τήν δεύτερη ἀπόκριση τῆς πρώτης τριάδος τοῦ ἔργου του Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων στήν κατοχή τοῦ νοῦ ἐντός τοῦ σώματος κατά τήν προσευχή: «Οὐκ ἀσυντελές ἔνδον τοῦ σώματος πειρᾶσθαι κατέχειν τόν οἰκεῖον νοῦν» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, ὅ.π., σελ. 393 κ. ἑξ.). Ὁ Ὀρθόδοξος ἀσκητής κενοῦται ἐκ τοῦ ἰδίου φιλαύτου θελήματος, καταβαίνει πρός ὅλα τά ὄντα, τά προσλαμβάνει καί τά συνανυψώνει μαζί μέ τόν ἑαυτό του πρός τόν Θεό. Ἄς ἀκούσουμε ἐπ᾽ αὐτοῦ τόν π. Νικόλαο: «Προσεγγίζουμε κατόπιν τούτων τήν οὐσία τοῦ θέματός μας. Ποιός εἶναι ὁ τρόπος τῆς νέας, μή Πλατωνικῆς αὐτή τή φορά, ἀνάβασης ἤ ἔκστασης πρός τόν Θεό; Ἡ περιγραφή στήν ὁποία προβαίνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος στόν Ζ’ Ἀντιρρητικό του (11, 36) μοιάζει ἐκπληκτική. Δύο εἴδη ἀνόδου πρός τό Θεό ὑπάρχουν, μᾶς λέγει. Ἡ πρώτη γίνεται διά τοῦ νοός καί μόνον. Αὐτή εἶναι ἡ ἄνοδος τῶν φιλοσόφων πρός τόν Θεό καί ὁ Παλαμᾶς δέν διστάζει νά τήν ὀνομάσει ἀπερίφραστα “φανταστικήν”, μή πραγματική δηλαδή καί γεμάτη μέ φανταστικά εἴδωλα γιά τόν Θεό. Τό δεύτερο εἶδος ἀνόδου εἶναι αὐτή τῶν ἀσκητῶν-θεολόγων. Αὐτή συμβαίνει, ὅπως συγκλονιστικά τό περιγράφει ὁ ἡσυχαστής ἅγιος, “μετά παντός εἴδους κτίσεως, ἵνα τό τῆς εἰκόνος ἀπηκριβωμένον ᾖ”– μέ ὁλόκληρη τή δημιουργία, οὕτως ὥστε νά εἶναι πλῆρες τό κατ᾿ εἰκόνα. Εὑρισκόμαστε στή θεολογική καί ἀνθρωπολογική καρδιά τοῦ Ἡσυχασμοῦ. Ἡ ἔκσταση-ἄνοδος πρός τόν Θεό προϋποθέτει, μᾶς λέγει μ᾿ ἄλλα λόγια ὁ Παλαμᾶς, γιά νά εἶναι πραγματική καί ἀληθινή, μιά προηγούμενη βαθύτατη κίνηση καθόδου ἤ κένωσης, οὕτως ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά βαστάσει καί νά σηκώσει πρός τόν Θεό ὄχι μόνον ἑαυτόν ἀλλά ὁλόκληρη μαζί τή δημιουργία – τούς ἄλλους ἀνθρώπους ἀλλά καί τά ὑπόλοιπα κτιστά ὄντα. Ὁ σταυρός αὐτῆς τῆς καθόδου ἀποτελεῖ τή μόνη ἀπαράβατη προϋπόθεση γιά τήν ἀναστάσιμη ἄνοδο τοῦ πιστοῦ πρός τόν Θεό. Ἡ ἔκσταση δέν εἶναι ἔτσι μιά κίνηση ἔξω ἀπό τήν φύση τῶν ὄντων (ὅπως ἀκριβῶς ἀντιλαμβάνονται σήμερα τό πρόσωπο οἱ σημερινοί Ὀρθόδοξοι περσοναλιστές θεολόγοι, ὡς ἔκσταση/ἔξοδο ἀπό τήν, ταυτιζόμενη μέ τήν τυφλή ἀναγκαιότητα ἤ καί τήν πτώση φύση), ἀλλά μιά ἔκσταση προσωπική τῆς ἴδιας τῆς κτιστῆς φύσεως πρός τόν Θεό. Ἐπιπλέον ἡ ἔκσταση/ἄνοδος αὐτή εἶναι ἀποφασιστικά καί μόνον κοινωνική, ὄχι ὑπό τήν ἔννοια πώς τό συγκεκριμένο πρόσωπο καταργεῖται ἀλλά, ἀντιθέτως, τοῦτο τό τελευταῖο ἀκριβῶς καθολικοποιεῖται. Ἔκσταση καί κοινωνική καθολικοποίηση φαίνεται ἔτσι νά συμπίπτουν: ἡ μία ἀποδεικνύει τήν ἀλήθεια τῆς ἄλλης. Τό γεγονός αὐτό μᾶς ἐπιτρέπει νά ὁμιλοῦμε γιά τήν ἔκσταση καταρχήν ὡς κάθοδο, σταυρική κίνηση πρός περιχώρηση καί βασταγμό ὅλου τοῦ Εἶναι, ἡ ὁποία, αὐτή καί μόνη, ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἔκσταση ὡς ἄνοδος εἶναι πραγματική καί κατά Θεόν ἀληθινή. Εἶναι μ᾿ αὐτήν ἀκριβῶς τήν ἔννοια πού μποροῦμε ἀκριβῶς νά ὑποστηρίξουμε πώς ὁ Ὀρθόδοξος Ἡσυχασμός, ὅταν εἶναι θεολογικά ὑγιής, δέν ἀποτελεῖ τίποτα ἄλλο παρά βιωμένη ἐκκλησιολογία…» (π. Νικολάου Λουδοβίκου, ὅ.π., σσ. 163-164-165).
Ὁ π. Σωφρόνιος ἐντάσσεται ὀργανικά στήν μακραίωνη Πατερική ἡσυχαστική παράδοση. Μάλιστα κατά τόν π. Νικόλαο παρατηροῦνται στόν π. Σωφρόνιο καί οἱ δύο ἀνωτέρω περιγραφεῖσες μορφές κενώσεως: Ἡ θεοεγκατάλειψη καί ἡ περιχώρηση τῶν πάντων, ὅλης τῆς πάσχουσας κτίσεως. Μέ τήν θεοεγκατάλειψη ὁ ἀσκητής κενοῦται ἀπό κάθε ναρκισσική ἀπόλαυση τῆς χάριτος, ἀπό κάθε ἐγωκεντρική αὐταρέσκεια, φθάνει σέ βάθος ταπεινώσεως καί ἀνιδιοτελοῦς, “καθαρᾶς” ἀγάπης πρός τόν Θεό καί τούς συνανθρώπους του. Ἔτσι προσλαμβάνει ὅλη τήν πάσχουσα δημιουργία, κατά τό πρότυπον τοῦ Χριστοῦ, «τοῦ αἴροντος τήν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου», καί τήν ἀνυψώνει στόν Θεό. Αὐτή εἶναι οὐσιαστικά ἡ Γεθσημάνιος προσευχή – ἀσκητική καί λειτουργική – ὑπέρ ὅλης τῆς πεπτωκυίας ἀνθρωπότητος. Ὅπως σημειώνει ὁ π. Νικόλαος ἡ ἐσωτερικότητα συμβαδίζει μέ τήν πιό βαθιά κοινωνικότητα. Ἡ ἐσωτερικότητα αὐτή δέν εἶναι ψυχολογισμός, ἀλλά ὀντολογική ἀλλοίωση τοῦ ἔσω ἀνθρώπου ἐπί τό θειότερον. Ἄς ἀκούσουμε τόν ἴδιο τόν π. Νικόλαο: «Στή σκέψη τῶν νεωτέρων προσωπολόγων συναντᾶ κανείς μιάν ἀγιάτρευτη ἀλλεργία πρός ὁποιασδήποτε μορφή ἐσωτερικότητας, ἐσωστρέφειας ἤ ἀκόμα καί συνειδητῆς ἀσκητικῆς ζωῆς, πράγματα τά ὁποῖα ἐκλαμβάνονται συλλήβδην ὡς δῆθεν ψυχολογισμός. Οἱ θεολόγοι αὐτοί ἐλάχιστα δυστυχῶς κατανοοῦν τήν Πατερική ἀσκητική παράδοση καί, ἐν προκειμένῳ, τή θεολογία τοῦ π. Σωφρονίου. Ἐδῶ ἡ ἐσωτερικότητα ἤ ἡ ἐσωστρέφεια δέν εἶναι ψυχολογισμός ἀλλά καθαρή ὀντολογία. Ὁ “ἔσω ἄνθρωπος” (ἔκφραση καθαρά ὡς γνωστόν Βιβλική) δέν εἶναι ἐδῶ παρά ὁ χῶρος τοῦ γνωμικοῦ θελήματος, τῆς ἐλευθερίας δηλαδή τοῦ ἀνθρώπου, ὁ χῶρος δηλαδή ὅπου τελεσιουργεῖται (συνειδητά βεβαίως καί ἐν συναισθήσει καί ὄχι ἀσυνειδήτως ἤ ἀσυναισθήτως!) τό μυστήριο τῆς καθολικοποίησης τοῦ ἀνθρώπου, μέσω τῆς ταπεινῆς καί κενωτικῆς “συνεργείας” τοῦ θελήματος τοῦ ἀνθρώπου μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ» (π. Νικολάου Λουδοβίκου, ὅ.π., σελ. 170).
Ἀκροτελευτίως στό κεφάλαιο αὐτό ὁ π. Νικόλαος γράφει: «Ἡ Δυτική θεολογία γνωρίζει πολύ καλά τή διανοητική ἄνοδο πρός τόν Θεό, χωρίς τό σῶμα καί τήν κοινότητα, μέσω κυρίως τοῦ Θωμᾶ Ἀκινάτη. Βρίσκεται στό κρίσιμο σημεῖο μάλιστα τοῦ ν᾿ ἀρχίσει νά κατανοεῖ τόν μάταιο ἰδεαλισμό, τόν φροῦδο ἀτομικισμό ἀλλά καί τήν παθητικότητα πού ἐγκλείει ἡ ἄνοδος αὐτή, ἀφοῦ δέν διαθέτει οὔτε πραγματική κοινωνικότητα, οὔτε διαλογική συνεργία Θεοῦ καί ἀνθρώπου. Εἶναι μεγάλη ἀνάγκη νά βρεθοῦν Ὀρθόδοξοι θεολόγοι σήμερα νά μιλήσουν στήν Δύση γι᾿ αὐτήν τήν ἄνοδο διά τῆς περιχωρητικῆς καθόδου, γιά τήν ψυχοσωματική καί κοινωνική μετά πάντων τῶν ὄντων μετοχή στόν Θεό, ἡ ὁποία διορθώνει τήν ὀλέθρια φανταστική-διανοητική θέα Του. Ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία ἔχει ἀπίστευτα καθυστερήσει στό νά καταλάβει καί νά ἐξηγήσει ὅλα αὐτά…» (π. Νικολάου Λουδοβίκου, ὅ.π., σσ. 172-173). Θεωρῶ πολύ σημαντικές τίς ἀνωτέρω ἐπισημάνσεις τοῦ π. Νικολάου. Μάλιστα δέ ἄν σκεφθεῖ κανείς πώς ἡ σύγχρονη φιλοσοφία καί Παιδαγωγική μιλάει γιά σωματική κατανόηση πέρα ἤ συμπληρωματικά πρός τήν μυθική, τήν ρομαντική καί τήν φιλοσοφική κατανόηση (Βλ. Kieran Egan, Ὁ πεπαιδευμένος νοῦς. Πώς τά νοητικά ἐργαλεῖα διαμορφώνουν τήν κατανόησή μας, μετάφραση Εὐάγγελος Μουρίκης, ἐπιμέλεια-εἰσαγωγή Γιάννης Χατζηγεωργίου, ἐκδ. Ἀτραπός, Ἀθήνα 2005). Ἀκόμη ἡ σύγχρονη φιλοσοφία καί Παιδαγωγική μιλάει γιά ἐνσώματη κατανόηση (embodied cognition) καί ἐνσώματη γνώση (embodied knowledge) (Βλ. Μάριος Ποῦρκος (ἐπιμ.), Ἐνσώματος νοῦς, πλαισιοθετημένη γνώση καί ἐκπαίδευση: προσεγγίζοντας τήν ποιητική καί τόν πολιτισμό τοῦ σκεπτομένου σώματος, ἐκδ. Gutemberg, Ἀθήνα 2008).
πηγή: Αντίφωνο